Return to flip book view
Message Tachtig jaarVRIJepe - vaassenemst - oeneSpeciale editie
Redactie en fotograe Aline Dalmolen Nicole Gorseling Dick van der Veen Jan Aalbers Willem Veldkamp Dennis Dekker Eindredactie en coördinatie Dennis DekkerOntwerp en opmaak Eline uit den Bogaard – PotappelArchieffoto’s Ampt Epe, Aline Dalmolen, Wilhelminavereniging EpeDeze uitgave is mede mogelijk gemaakt door Het Sint Anthonie Gilde, Rotary Club Epe, Lions Club Epe en Gemeente EpeColofon
het Samen herdenken en hetsamen vieren zijn belangrijkekernwaarden die bijdragenaan onze vrijheid.Acht decennia geleden werd Nederland bevrijd en kwam er een eind aan de tijd van oorlog en bezetting. Overal in Nederland werd feest gevierd. En dat doen we sindsdien ieder jaar op 5 mei, Nationale Bevrijdingsdag.Vrijheid is een kostbaar goed dat we dagelijks moeten koesteren. Het stelt ons in staat om onze mening te uiten, onze dromen na te jagen en in vrede samen te leven. Vrijheid is echter niet vanzelfsprekend. Het is het resultaat van de inspanningen en het doorzettingsvermogen van vele generaties voor ons. Daarom is het belangrijk dat we onze vrijheid blijven vieren en doorgeven aan toekomstige generaties.In Epe mag iedereen er zijn. Het maakt niet uit waar je wieg stond, welk geloof je aanhangt of wat je seksuele gerichtheid is; je hoort erbij. Onze vrijheid is gebouwd op de fundamenten van solidariteit, respect en verdraagzaamheid. Het is aan ons allen om deze waarden na te leven en daarmee de vrijheid te bewaken. Ik koester warme herinneringen aan de 4 mei-herdenking vorig jaar. De heer Doetkotte, burgemeester van onze partnerstad Gronau in Duitsland, sprak daar. Dat deed hij in het Nederlands. Hij gaf aan dat het gezamenlijk herdenken een groot gebaar is van vriendschap en een uiting van vertrouwen en solidariteit. Zijn toespraak kon op een applaus rekenen. In dit licht was het voor mij dan ook vanzelfsprekend dat ik later in dat jaar naar de nationale herdenking in Duitsland ging, om de inwoners van Gronau toe te spreken. Ik ben dan ook trots op het programma dat tot stand is gekomen door een mooie samenwerking tussen verschillende partijen uit Epe. Met activiteiten om bij elkaar te komen en samen onze vrijheid te vieren. Ik wil hierbij graag mijn dank uitspreken aan de Wilhelminavereniging en in het bijzonder aan de werkgroep 5 mei en andere betrokken organisaties voor hun inzet en toewijding bij het samenstellen van het programma. Laten we samen genieten van de festiviteiten en de vrijheid vieren die ons allen verbindt. Op naar nog vele jaren van vrijheid en verbondenheid!Tom Horn Burgemeester gemeente Epe
6-7 Vrijheid delen we met elkaar: al 80 jaar!8-9 Wat betekent vrijheid voor je, deel 110 Het dagboek van Bets van Lohuizen11 Monument voor vrede en vrijheid12-13 Broken Wings wandel- en etsroutes14 4 Mei15 Gedenkplekken in Epe16-17 Bevrijdingsfestival Epe18-19 Wat betekent vrijheid voor je, deel 220-21 Gedenkplek familie Van Essen22-23 Stolpersteine24-25 Vliegeniers krijgen gezicht26-27 Vrijheid is de som van vele levens28-29 Bevrijdingsmonument30-31 Uitgestrooide klaproosgedachte
‘Vrijheid deel je met elkaar’. Het is een belangrijke slogan die te lezen is op de website van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Dit comité wil de herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog levend houden en doet dat door richting, inhoud en vorm te geven aan herdenken en vieren. Het terechte landelijk gekozen thema in 2025 is ’80 jaar vrijheid’.Ook de gemeente Epe haakt in op dat thema. Zo is dit magazine gemaakt door het 5 mei-comité onder de bezielende leiding van Aline Dalmolen. Ze vertelt over dit initiatief: “Wij hopen in de gemeente Epe ons steentje bij te dragen aan herdenken en vieren door dit magazine uit te geven. In deze uitgave staan allerlei verhalen over herdenkingsmonumenten, belangrijke lokale organisaties en geschiedkundige gebeurtenissen. Verder hebben we diverse Epenaren gevraagd wat vrijheid voor hen betekent.”Natuurlijk wordt er ook gevierd. In de gemeente Epe zijn in deze periode diverse evenementen gepland zoals het Eper Bevrijdingsfestival in het Loeffpark waar ook een veelzijdige programmacommissie voor opgericht is. Verderop in dit blad is daar meer over te lezen. Aline: “Dat gaat vast een prachtfeest worden. Voor nu wil ik u tevens veel leesplezier toewensen! En blijf vooral volop genieten van uw vrijheid.”‘Herinneringen levend houden’ Het Nationaal Comité 4 en 5 mei draagt zorg voor de organisatie van de nationale activiteiten op 4 en 5 mei, educatieve projecten, publiekscampagnes en toegepast onderzoek. Dat landelijke comité schrij: ‘Alleen in een land zonder oorlog, waar mensenrechten worden nageleefd en waar geen onderdrukking is, kan een samenleving goed functioneren’. Aline: “Gelukkig is dat hier anno 2025 nog altijd het geval. Maar dat is wel anders geweest. Vandaar dit bewaartijdschri. Om de herinnering aan die wrede oorlog levend te houden. En om ons te blijven herinneren dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Dat we daar allemaal aan moeten blijven werken.”Dit jaar vieren we dat het tachtig jaar geleden is dat de Tweede Wereldoorlog (‘40-’45) ten einde kwam. De gemeente Epe is in april 1945 bevrijd. Het dorp Vaassen werd op 17 april bevrijd, het dorp Epe volgde op 19 april.6Dit magazine is gemaakt door het 5 mei-comité onder de bezielende leiding van Aline Dalmolen. Ze staat te midden van, v.l.n.r. Willem Veldkamp, Dick van der Veen en Jan Aalbers. Eline uit den Bogaard-Potappel, Nicole Gorseling en Dennis Dekker maken ook deel uit van dit comité. Zij staan helaas niet op de foto.
33 Jongemannen Uiteraard staan we stil bij de vele slachtoffers die er in deze oorlog vielen. Op 4 mei herdenken wij alle burgers en militairen die tijdens oorlogen en vredesmissies zijn omgekomen. Aline: “In de gemeente Epe liggen er 33 jongemannen begraven die in de Tweede Wereldoorlog als geallieerden in deze gemeente gestorven zijn. Nederland werd bevrijd dankzij de inzet van militairen van geallieerde landen en het verzet. Ook dankzij hen.” Ze vertelt een mooie anekdote van dertig jaar geleden. “Het leek de Wilhelminavereniging Epe een mooi idee om ter gelegenheid van het herdenken en vieren van 50 jaar vrijheid, broers en zussen uit te nodigen van de jongemannen die op de begraafplaats aan de Tongerenseweg liggen. Ene Herbert kwam uit Engeland. Ik liep met hem in de bossen waar het het vliegtuig van zijn broer neergestort was. Hij vond een stukje metaal. Hij stond er misschien wel 15 minuten naar te kijken. Hij hield het tegen zijn hart en kuste het. K ipp e nv e l .”De littekens van de Tweede Wereldoorlog, zijn tachtig jaar later nog steeds zichtbaar. Dat is in en in triest, vindt Aline. Toch hoopt ze ook dat mensen anno 2025 ook wat meer nadenken over dat ene oude gezegde: wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet. “Als we elkaar wat ruimte geven wat meer begrip en respect voor elkaar hebben dan kunnen wij samen, dus als SAMENleving, van vrijheid blijven genieten.”Mooie woorden van de Koning In 1945 kreeg Europa, kreeg Nederland, kreeg de gemeente Epe hun vrijheid terug. Maar op veel plaatsen in de wereld wordt tot op de dag van vandaag oorlog gevoerd. Vrijheid is nooit vanzelfsprekend, daar moeten we dagelijks aan werken, aldus Aline. “Ik sprak ooit met een militair uit Epe die ooit elders op de wereld op uitzending was. Hij zei tegen me: ‘Tijdens mijn uitzending ontdekte ik dat vrijheid veel meer betekent dan de mogelijkheid om te gaan en staan waar je wil. Ik zag volwassen en kinderen zonder school of werk. Zonder huis, zonder toekomst. Door armoede en onderdrukking werd dat van hen afgenomen. We mogen van geluk spreken dat we in vrijheid leven.’ Ik heb hem volledig gelijk gegeven. Maar er kwam ook een gedachte in me op. Een uitspraak van Koning Willem-Alexander. Hij zei ooit: Het is kenmerkend voor een vrije en open samenleving dat je leert van het verleden en samen al je energie richt op het bouwen van een betere toekomst. Daar hou ik me aan vast.”Het stille verdriet van Theo DalmolenHerdenken, Koninginnedag, Koningsdag, de bevrijding vieren. Het is Aline met de paplepel ingegoten. “Dat vonden mijn ouders belangrijk. Maar ik herinner mij als kind ook dat mijn vader, Theo Dalmolen, in mijn jonge jeugdjaren stil en in zichzelf gekeerd was. Hij was een kind van de oorlog, had veel meegemaakt. Af en toe liet hij die vreselijke harde uithalen van verdriet zien bij bepaalde programma’s. Als ik daar nog aan denk, dan krijg ik het weer koud.”Toch werd er tegelijkertijd ook iets aangewakkerd bij vader Dalmolen. Hij werd lid van de Wilhelminavereniging Epe en ging met andere bestuursleden de lagere scholen langs om over de oorlog te vertellen. “Kinderen mochten ook vragen stellen. Deze kinderen wisten meer dan mijn broer en ik weten. Thuis werd er niet over de oorlog gepraat. Het was zijn stille verdriet.” Theo Dalmolen is in 1988 overleden.(tekst: Dennis Dekker, fotograe: Dennis Dekker en archief Aline Dalmolen)7
Woorden van de kinderen van groep 7/8 van de K. Norelschool en van de taalklas van de gemeente Epe. Waar denken ze aan bij het woord vrijheid?19458Groep 7 en 8 taalklas(fotograe: Dennis Dekker)
Vrijheid is schrijven1945-1985Vrijheid is vrijheid van meningsuiting“Heel eerlijk? Ik weet niet precies wat vrijheid is. Ik weet wél heel goed wat het is om géén vrijheid te hebben. Ik kom uit Turks-Koerdistan en weet dat ik daar geen vrijheid had. Ik studeerde Journalistiek aan de Universiteit. Tijdens die studie schreef ik al verhalen voor een democratische krant. Sindsdien was mijn leven niet meer veilig. Ik ben gevlucht en ben terechtgekomen in Nederland. Na twee jaar gewoond te hebben in een AZC in Apeldoorn, woon ik sinds een jaar in Epe. Sinds een paar maanden volg ik Nederlandse les. Ik hoop snel aan het werk te kunnen. Als schrijver of in de journalistiek? Ik hoop het wel! Daarbij komt: schrijver, dat ben je. Daar hoef je op zich niet per se een opleiding voor te doen. Als je ziet en signaleert, dan stromen de woorden vanzelf. Daar zal ik dus zeker mee doorgaan. Misschien is dát wel vrijheid. Alles kunnen schrijven wat je denkt.”“Veertig jaar geleden was mijn moeder 18 jaar. Dat is één jaar jonger dan ik nu ben. Gedurende mijn jonge leven heb ik van mijn moeder veel verhalen over vroeger gehoord. Op een gegeven moment ontmoette ze twee Duitse soldaten. De schrik was groot, ze kon niet meer wegkomen. De twee soldaten bleken echter heel vriendelijk. Mijn moeder kreeg zelfs brood van ze. Mijn moeder zei ons altijd: ‘Zij waren ook maar gestuurd. Ze waren vast ook liever gewoon thuis geweest’. Het is nu 1985. De verhalen van mijn moeder hebben er zeker aan toe bijgedragen dat ik geen negatief beeld over de Duitsers heb gekregen. Daar ben ik heel blij om.”“Aan de basis van elke democratie ligt de vrijheid van meningsuiting als een ieders goed recht. Dit betekent ruimte voor een eigen geluid, waarmee op een respectvolle manier uiting mag worden gegeven aan traditie, identiteit, overtuiging, cultuur en geloof. Wie van deze ruimte gebruik maakt, moet wel beseffen dat anderen dezelfde rechten hebben.”Dorien Schreurs, Vaassen Omer Keskin, EpePrinses Beatrix ©Gemmy Woud-Binnendijk, RVDDit is een deel van het opstel dat Dorien Mulder uit Vaassen op 10 juni 1985 schreef toen ze in 5 VWO zat. Dorien is later getrouwd met Peter Schreurs. Ze schreef voor het Noord Veluws Dagblad en de Apeldoornse Courant (nu Stentor) en regelde samen met haar man de verspreiding van het Vaassens Weekblad (tegenwoordig Rondom De Sprengen genoemd). Dorien Schreurs is op 17 augustus 2024 overleden.De 28-jarige Omer woont samen met zijn partner in Epe. Inmiddels hebben ze allebei hun verblijfsvergunning gekregen. Want terug naar Koerdistan, dat is echt niet meer mogelijk.9
Bets van Lohuizen uit Epe hee tijdens de Duitse bezetting een indrukwekkend dagboek geschreven waarin zij aandacht besteedt aan haar verzetswerk. Samen met postbode Timen Jonker en onderwijzer Derk Hendriks vormt zij een verzetsgroep die ‘Het Driemanschap’ gaat heten. Hendriks en Jonker zijn net als Bets lid van de Grote Kerk in Epe. De groep is vooral gericht op de hulp aan Joodse Nederlanders en Joodse vluchtelingen die vanaf juli 1942 op zoek gaan naar schuiladressen. Om aan de grote vraag te kunnen voldoen, wordt er een leegstaande vakantiewoning gehuurd. Bets schrij in haar dagboek: “6 september 1942. We hebben Larikshof tot Mei gehuurd. God geve dat het goed gaat, je wilt de menschen zoo bitter graag helpen, ieder leven is er één.”Gaandeweg neemt Het Driemanschap nog meer huizen in gebruik. Zes ervan staan in de omgeving van Epe en één woning is in de buurt van Wezep. Ook brengt Het Driemanschap mensen onder bij Eper families.Dit alles, en nog zoveel meer, staat beschreven in Bets’ dagboek dat maar liefst 941 pagina’s telt. Het belangwekkende dagboek is gaandeweg de jaren steeds meer in de belangstelling komen te staan. Inmiddels hebben verscheidene onderzoekers het geraadpleegd. Zo is het een aantal jaren geleden besproken in de New York Times. Voorstelling waarbij woord, beeld en muziek samenkomen Componist Lowell Dykstra en onderzoeker Willem Veldkamp maakten een voorstelling over Bets’ dagboek en haar indrukwekkende verzetswerk. Het is een voorstelling waarin woord, beeld en muziek samenkomen. Verteller Bas Zitman neemt de bezoekers mee naar de donkere oorlogsjaren en vertelt over de principiële en humane houding van Bets. Foto’s en aansprekende citaten uit het dagboek ondersteunen het verhaal. Herma de Ruiter leest die fragmenten voor. Van beklemmend tot lieijk Bij dit alles componeerde Dykstra de muziek. Dykstra’s muziek reageert op de gesproken tekst. De fragmenten variëren in sfeer van beklemmend, onheilspellend tot lieijk. De stemming is vooral donker, passend bij de zware omstandigheden ten tijde van de oorlog, waarin verraad en verlies op de loer liggen. De korte composities verklanken echter ook standvastigheid, vertrouwen en menslievendheid. Een ensemble van zes (oud-)Epenaren voert de instrumentale muziek uit.Op donderdag 24 april gaat ‘Bets van Lohuizen – dagboek van een verzetsvrouw’ in première. Op deze dag zijn er twee uitvoeringen in de Grote Kerk van Epe, de kerk waar Bets zich zo thuis voelde. (tekst en archief: Willem Veldkamp)10
Marianne LookmanPeta Vlieger Monument voor Vrede en Gerechtigheid i.s.m. 100 leerlingen van de R.S.G. Noord Oost - Veluwe 5 mei 1995
Met de oprichting van Stichting Broken Wings op 28 november 1997 brak het bewustzijn door hoeveel waarde het leven in vrede hee. De stichting maakt zich op vele manieren verdienstelijk. Bijvoorbeeld door het herdenken van de geallieerden die hun leven in de waagschaal stelden om ons uit de donkerste diepte te trekken. Met gedegen schoolprojecten zorgt Broken Wings er eveneens voor dat de jeugd informatie over de Tweede Wereldoorlog blij horen.Initiatiefnemer Karel Schuurman werd als kind diep geraakt door de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog. Hij stak veel tijd in research, kwam er achter dat bij nabestaanden van geallieerde slachtoffers weinig tot geen informatie was geland over de graven van hun dierbaren.Hij zette de trein in gang om die kloof in kennis te dichten en nam met zijn bestuur initiatief om de nabestaanden naar Nederland te laten komen. Dat ontwikkelde zich tot een succesvol proces.Doelstelling De doelstelling van Broken Wings bevat het organiseren van activiteiten ter herdenking van omgekomen bemanningen van neergestorte vliegtuigen in de gemeente Epe en directe omgeving. Ook onderhouden ze contact met de nabestaanden en schenken ze aandacht aan degenen die met gevaar voor eigen leven hulp boden aan geallieerde vliegers. Verder ontwikkelt de stichting educatieve activiteiten voor kinderen en jongeren. Die groep wordt eveneens betrokken bij herdenkingen. Broken Wings probeert kennis over deze geschiedenis te vergroten, door historisch materiaal en documentatie te vergaren. Maar ook door zelf gegevens te publiceren die betrekking hebben op de Tweede Wereldoorlog. 12
Lezingen op scholen Adrie Pol is sinds 12 jaar voorzitter. Hij verzorgt samen met Hans Achterberg, één van de mannen van het eerste uur, lezingen en gastlessen op achttien tot twintig scholen. Voor alle basisscholen en het voortgezet onderwijs in de gemeente Epe is een lespakket samengesteld in de vorm van een leszuil. Deze bestaat uit lesbrieven, leesboeken en digitaal kennismateriaal over de beide wereldoorlogen. Dit alles verhoogt het bewustwordingsproces bij jongeren. Ook houdt de stichting lezingen voor allerlei verenigingen, organisaties en instanties. Als er mensen zijn die willen helpen bij Broken Wings? Neem gerust contact op via brokenwings.nl. Zeven zuilen De stichting eert mensen die zich inzetten voor slachtoffers en/of nabestaanden en overlevenden van de luchtoorlog boven de gemeente Epe. Dat gebeurt door het plaatsen van een gedenkzuil, waarvan er inmiddels zeven zijn gerealiseerd in Epe, Vaassen, Gortel en Oene. Die zuilen worden momenteel vervangen door leisteen. Dit vanwege duurzaamheid. Daarnaast hee Broken Wings het beheer overgenomen over de gedenkplek familie Van Essen, waarover meer elders in dit magazine. Wandel- en etsroutesEr is recentelijk een werkgroep ontstaan onder de naam Historische Route Epe die GPS-gestuurde wandel- en etsroutes uitzet die langs het gemeentelijk cultureel erfgoed voeren. Het gebruikte systeem heet Mediatours. In die werkgroep zitten vertegenwoordigers van Ampt Epe, Stichting Broken Wings en het Eper Stolpersteine-comité.(tekst en fotograe: Dick van der Veen)13
Op 4 mei is de jaarlijkse Dodenherdenking. We staan dan stil bij hen die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen of vermoord. Ook worden de mannen en vrouwen herdacht die in latere oorlogssituaties en vredesmissies het leven lieten. Op 4 mei om 19.10 uur, als de Nederlandse vlag halfstok hangt, begint in Epe de Stille Tocht. Het vertrekpunt is het Monument voor Gerechtigheid en Vrede op het horecaplein (Markt 5). De deelnemers lopen vervolgens via de Beekstraat naar de begraafplaats aan de Tongerenseweg. Daar worden geallieerde vliegeniers herdacht die in Epe en omgeving gesneuveld zijn. Stichting Broken Wings plaatst voor deze gelegenheid foto’s bij de graven, zodat deze militairen een gezicht krijgen.Indrukwekkende stilte gevolgd door Wilhelmus Daarna gaat de stoet naar het Sweerts de Landaspark voor een ceremonie bij het Bevrijdingsmonument. De plechtigheden beginnen kort voor 20.00 uur met het Taptoe-signaal, waarna de aanwezigen twee minuten stil zijn. Onder begeleiding van de Koninklijke Harmonie wordt de indrukwekkende stilte afgesloten met het zingen van het Wilhelmus. RSG-leerlingen dragen gedichten voor Na de kransleggingen gaan enkele leerlingen van de RSG Noord Oost-Veluwe gedichten voordragen. Ook dorpsdichter Henk Posthouwer levert een bijdrage. In aanwezigheid van de locoburgemeester van het Duitse Gronau, de heer Ludger Hönerlage, houdt de Eper wethouder Martijn Kerkmans een toespraak. Ook wethouder Maarten Heere is aanwezig. Het is verheugend om te zien dat steeds meer mensen, onder wie veel jongeren, deelnemen aan de Dodenherdenking.Exspecto verzorgt uitvoering Requiem Fauré in Grote Kerk Na de Dodenherdenking, voert het koor Exspecto het indrukwekkende Requiem van Gabriel Fauré uit in de Grote Kerk van Epe. Dit koor uit Epe dat in de loop van de jaren een goede naam opgebouwd hee, staat onder leiding van Sander van den Houten. Toporganist Maurits Bunt bespeelt het befaamde Meere-orgel. Ook jongenssopraan Tristan Cnossen en bariton Jaap de Kok verlenen hun medewerking. De gratis toegankelijke uitvoering begint om 20.30 uur en is rond 21.30 uur afgelopen.Het 4 mei-comité van de Wilhelminavereniging Epe nodigt u hierbij van harte uit om de herdenking en de uitvoering bij te wonen.(tekst en fotograe: Willem Veldkamp)14
Algemene Begraafplaats, Tongerenseweg, 21 geallieerden Stolpersteine, Grote Kerk, Joodse inwoners van Epe Gedenkplek Van Essen, Wachtelenbergweg, Onderduikadres De Witte Raaf Renderklippenweg, crash B-17 ’t Hinkelt. Nijbroekseweg, Zuil crash Lancaster De Bokkerij, Geerstraat, Zuil crash Halifax Laan van Fasna, Zuil crash Halifax (David Grifn) Algemene Begraafplaats, Oude Apeldoornseweg, twaalf geallieerden Apeldoornseweg, Zuil voor eerste bevrijder gemeente Epe, Jean Marie Roger Oorlogsmonument Industrieplein, slachtoffers april/mei staking 1943 Violierschool, Vlierstraat, plaquette bevrijdingsboom Airgunners ’t Loar, Kluinweideweg, Zuil crash Mustang P-51 Hertenkampseweg/Hanendorperweg, Zuil Wapendropping Van Pelt, Westendorperheideweg, Plaquette onderduikadres Witte Anjerperk, centrum Emst (in ontwikkeling) Begraafplaats, Oorlogsmonument Bartjesbrug, Stroombroek, Gedenksteen Gortelseweg/Veenwegje, T-For Tommy-monument Landgoed Welna, Molenweg/Van Manenspad, Zuil crash Thunderbolt en Lancaster(tekst en fotograe: Dick van der Veen)15
12:00 - 21:00 uur80 jaar vrijheidBevrijdingsfestivalMeer informatie? Houd de lokale media in de gaten en volg ons op social media voor updates over het programma en de activiteiten.
EPE – Maandag 5 mei aanstaande viert de gemeente Epe een bijzondere mijlpaal: 80 jaar vrijheid. Ter ere van deze historische gelegenheid vindt de allereerste editie van het Bevrijdingsfestival Epe plaats, een dag vol herinnering, muziek en samenzijn. Dankzij de samenwerking tussen diverse lokale stichtingen, ondernemers en enthousiaste vrijwilligers beloo dit festival een onvergetelijke ervaring te worden.Een initiatief van en voor Epe Het idee voor het festival ontstond bij Aline Dalmolen, die al jarenlang de drijvende kracht is achter de Wilhelminavereniging Epe. Midden vorig jaar bedacht zij dat deze bijzondere 80-jarige herdenking en viering niet onopgemerkt voorbij mocht gaan. Haar enthousiasme werkte aanstekelijk en al snel sloten diverse stichtingen, zoals Jazz & More, Epop Festival, Cultureel Platform Epe (CPE) en de Droomboom, zich aan bij het initiatief. Samen met Gemeente Epe en de Ondernemersvereniging Epe werd het plan concreet gemaakt en groeide het uit tot een grootschalig evenement voor jong en oud.Een dag vol beleving Het Bevrijdingsfestival in Epe biedt een gevarieerd programma op twee locaties: de Grote Kerk en het Loeffpark. De dag begint om 10.30 uur met een sfeervol kofeconcert door Jan Vayne en Adriaan Stoet in de Grote Kerk, waar bezoekers in een intieme setting kunnen genieten van muziek en bezinning. Tickets voor het kofeconcert kunt u gratis reserveren via cpepe.nl (administratiekosten bedragen 1 euro). Vanaf 12.00 uur verplaatst het festival zich naar het Loeffpark, waar een breed scala aan optredens en activiteiten plaatsvindt. Voor kinderen starten we met het Kubus Kindertheater en om 13.00 uur wordt het publiek verrast met een speciale surprise act.Later op de middag zal lokaal talent Maaike Boeve het winnende bevrijdingslied ten gehore brengen, een nummer dat voortkomt uit een bijzondere songtekstwedstrijd voor scholieren van RSG Noord Oost-Veluwe en C.C. de Noordgouw. De muzikale line-up is veelzijdig, met optredens van Alluring Ajettes, Funk Trunk, Trio Roept U Maar en als spetterende afsluiter Johnny & The Gangsters of Love.De Grote Vrijheidspicknick Een van de hoogtepunten van de dag is de Grote Vrijheidspicknick, een moment van ontmoeting en verbinding. Vanaf 13.00 uur kunnen bezoekers plaatsnemen op het grasveld naast het Loeffpark, waar 300 gevulde picknickmanden, gesponsord door lokale ondernemers, gratis worden uitgedeeld om samen met elkaar ter plekke te delen. Voor basisschoolkinderen is er een speciale tekenwedstrijd, waarbij de winnende tekening wordt afgedrukt op deze picknickmanden en de winnende klas een middag mag komen ontdekken in het Droomlab. In de loop van de middag zijn er foodtrucks van lokale ondernemers te vinden op de parkeerplaats bij de Albert Heijn, zodat bezoekers de hele dag door kunnen genieten van lekker eten en drinken.Een festival om te herdenken en te vieren Het Bevrijdingsfestival Epe is meer dan alleen een feest; het is een moment om stil te staan bij de waarde van vrijheid en deze samen te vieren. Dankzij de inzet van de werkgroep – bestaande uit Aline Dalmolen, Eva Milou Luimes, Sabrina Zwarts, Eline uit den Bogaard, Jan Egbert Kieskamp, Willem Baarslag, Leo Olthuis en Ko Rakhorst – is een indrukwekkend programma samengesteld dat de inwoners van Epe met elkaar verbindt.Kom en vier mee! Het festival is gratis toegankelijk en biedt voor ieder wat wils. Zet 5 mei in je agenda en vier deze bijzondere dag samen met familie, vrienden en dorpsgenoten. Laten we samen 80 jaar vrijheid herdenken en vieren!(tekst: Eline uit den Bogaard, fotograe: Dennis Dekker)
LadingHand in hand“Vrijheid hee voor mij persoonlijk een behoorlijke lading. Dit mede door mijn verleden als uitgezonden militair. Samen gewerkt aan vrede en veiligheid op de Balkan. Iedereen zou vrijheid moeten kunnen ervaren en kunnen zijn wie ze willen zijn. Helaas is vrijheid niet vanzelfsprekend als je om je heen kijkt.”In 1996 hee Dennis een half jaar lang deel uitgemaakt van het 17 (NL) Mechbat Garde Fuseliers Prinses Irene. Onder de NAVO/IFOR vlag was hij werkzaam in Novi Travnik, Bosnië.“Vrijheid is een groot goed. Dat zie je deze maanden wel op al die verschillende plekken in de wereld. De oorlog in Oekraïne, Israël en Palestina, de dreigementen van de Amerikaanse president. Het is te gek voor woorden dat mensen niet meer met elkaar in gesprek gaan.”“Het begrip vrijheid gaat bij ons ook hand in hand met een groot offer. Onze zoon was militair. Hij is overleden tijdens een uitzending in Afghanistan. Hoe moeilijk het nog altijd voor ons is: we zijn toch ook trots op het feit dat hij ooit zo overtuigd voor defensie hee gekozen. Dat hebben we altijd heel moedig van hem gevonden. Hij vond het ook mooi dat hij uitgekozen was om mee te gaan op uitzending. Dat hij een klein beetje hee meegeholpen aan vrede en vrijheid op een andere plek in de wereld, gee ons ondanks alles, eveneens een jn gevoel.” Wilma en Hans zijn de ouders van korporaal der 1e klasse, Ronald Groen (08-09-1986 – 03-11-2007).Dennis Holtdijk, EpeWilma en Hans Groen, Epe18
Leven zonder beperkingenGelijke rechtenVeroordeel anderen niet“Voor mij betekent vrijheid dat niemand je dwingt om iets te doen wat je niet wilt doen. Vrijheid betekent dat niemand je in de weg staat of stra vanwege je religie of geloof. Vrijheid is dat je in vrede in je land kunt leven. Simpel gezegd betekent vrijheid voor mij leven zonder beperkingen.”De 22-jarige Jalal komt oorspronkelijk uit Irak. Zijn thuisland is niet veilig meer voor hem. Hij moest, samen met zijn jongere broer Ismail, vluchten vanwege zijn geloof. Inmiddels woont hij ruim een jaar in het Fletcher Hotel in Epe. Hij is één van de 276 asielzoekers die in deze noodopvanglocatie woont. “Voor mij betekent vrijheid de ruimte hebben om mezelf te zijn. Om keuzes te maken die bij mij passen, zonder oordeel of druk van buitenaf. Vanuit een sociaal perspectief zou ik zeggen: leven in een samenleving waar iedereen gelijke rechten hee, ongeacht aomst, geloof of geaardheid.”Erik was jarenlang werkzaam bij defensie. In 2005 maakte hij deel uit van het Afghan Provincial Reconstruction Team (PRT) Det III in Pol-e Khomri, in de Afghaanse provincie Baghlan.“Wat het woord vrijheid betekent? Sowieso dat je jezelf kunt uiten zonder dat je door anderen veroordeeld wordt, vind ik. Dat het dus niet uitmaakt hoe je eruit ziet of welke kleding je draagt. Maar voor mij persoonlijk betekent vrijheid ook de ideale situatie dat ik net zoals vroeger lekker ongedwongen met mijn hele familie kan omgaan. Dat ik wat dat aangaat geen stress ervaar en niet bang ben. Ik hoop dat dit ooit weer het geval zal zijn, maar helaas is dat op dit moment niet zo…” De 18-jarige Karyna woont sinds 2022 in Nederland. Toen in februari van dat jaar de Russische invasie in Oekraïne begon, werd het oorlog in haar thuisland. Karyna is dus samen met haar moeder en zusje gevlucht. Ze kwam in Epe terecht en zit nu in 5 VWO op de RSG NO-Veluwe. Daarnaast doet ze eindexamen op haar oorspronkelijke school in Oekraïne. Ze maakt online testen en examens en probeert op één van beide manieren uiteindelijk een diploma te halen waardoor ze kan gaan studeren. De LUCA School of Arts in Brussel staat dan hoog op haar wensenlijst. Jalal Sauk, Epe Erik Riphagen (rechts op foto), EmstKaryna Mikhno, Epe19
Op de plek aan de Wachtelenberg in Epe waar tot voor enkele jaren geleden een afvalstortplaats het beeld ontsierde, is door burgerinitiatief een gedenkplek voor de familie Van Essen ontstaan. Deze wordt inmiddels zeer gewaardeerd door vele passanten. Iets meer over deze bijzondere plek. Dit was namelijk ooit de plaats waar de boerderij stond van Hermannes en Johanna van Essen. Het echtpaar dat, samen met hun drie zonen, liefdevol en met groot gevaar voor eigen leven, 54 onderduikers voor de bezetter verborgen hield. Eerst werden er enkel Joodse onderduikers geholpen. Later woonden daar ook Amerikaanse piloten en verzetsmensen uit Epe en omgeving.Fietspuzzeltocht Epenaar Ben Jonker nam ooit het initiatief om een einde te maken aan die eerder genoemde, lelijke afvalstortplaats (zie inzetfoto). Wat daar de voorgeschiedenis van was? In 2015 zette hij een etspuzzeltocht uit in het kader van 70 jaar bevrijding. Dit deed hij samen met Epenaar Henk Posthouwer. Dat gebeurde vanuit de Tafel Historie van de Nieuwe Eper Sociëteit (NES). Deze tocht ging langs gedenkwaardige plekken in Epe, gelieerd aan de Tweede Wereldoorlog. Jonker wilde de plek waar de boerderij van de familie Van Essen ooit stond, ook in de etstocht opnemen. Geraakt Ben Jonker vertelt: “Ik vroeg toen dus aan mijn zwager Herman van Essen (de jongste zoon van Hermannes en Johanna, red.) of hij aan de deelnemers van die etstocht misschien iets over de voorvallen op deze plek wilde vertellen. Het was een locatie waar zijn vader drie schuilkelders onder de boerderij en bijgebouwen realiseerde. Zoon Herman meldde mij echter dat hij niet kon meewerken. Hij bezocht de plaats nooit meer omdat het een afzichtelijke stortplaats was geworden. Dat raakte me diep. Dit gezin had daar zoveel heldendaden verricht.” Moeizaam Ooit onteigende de gemeente de boerderij om op deze plek extra sportvelden te realiseren. Dat werd nooit realiteit. Wat volgde was twee jaar leegstand met uiteindelijk brandstichting. Daarna werd het pand afgebroken en ontstond er een afvalstortplaats van Axent groenonderhoud.In 2016 deed Jonker het verzoek om dat afval te verplaatsen en deze plek extra visuele waarde te geven die recht doet aan de lokale oorlogsgeschiedenis. “De gemeente Epe kon daar eerst niet in meegaan. Onder meer omdat er geen historische elementen op de plek aanwezig w a re n .”Het werd dus een moeizaam verhaal. Maar dankzij de volharding van een werkgroep die inmiddels naast Jonker was ontstaan, werd het, met hulp van subsidiegelden, toch tot een goed einde gebracht. Er was een groot stuk zelfredzaamheid bij de uitvoering. Maar zonder de medewerking van een groot aantal bedrijven en instanties (onder andere architect Hendrik-Jan Van der Valk, de Rabobank, Hoveniersbedrijf van Triest, Lagemaat, Herms en het Van der Feltz Fonds) was dit allemaal echt niet mogelijk geweest, aldus Jonker.Hand- en spandiensten Stichting Broken Wings ontfermde zich vervolgens over deze gedenkplek. Met medewerking van gedreven vrijwilligers, zorgt 20
men dat het er prachtig bijligt. Kleinzoon Herman van Essen speelt daarbij een belangrijke rol. Via hem is er een goede samenwerking met de naastgelegen voetbalvereniging SV Epe die hand- en spandiensten verricht. Lions Club Epe-Heerde helpt met het schoonblazen van de locatie en verschaen middelen voor de aanschaf van een nieuwe grasmaaier. Daarnaast hee Broken Wings binding met vrijgevige donateurs. Bewegwijzering Ben Jonker tot slot: “Een punt van aandacht is de bewegwijzering. Die zou vanuit diverse plekken gestalte moeten krijgen en niet alleen met één bordje bij het terrein van SV Epe. Daar wordt al enige tijd aan gewerkt.” (tekst en fotograe: Dick van der Veen)21
Epe maakt deel uit van de ruim 600 steden en dorpen in Europa die met zogenaamde Stolpersteine (‘struikelstenen’) Joodse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdenken. Op deze stenen met een afmeting van 10 x 10 centimeter zijn messing plaatjes aangebracht met de naam, het geboortejaar en de plaats en datum van overlijden van deze persoon. Het gaat om in totaal vijf plekken waar Stolpersteine geplaatst zijn voor acht slachtoffers: onder hen waren drie echtparen. Ze werden in 2021 gelegd (zie foto’s) door een comité onder leiding van Stichting Broken Wings. Samen met Cultuurplein is hier een lesprogramma voor het basisonderwijs bij gemaakt.Wie waren die acht slachtoffers? Iets meer over de acht Joodse slachtoffers. Sander van Del (59) en Schoontje Dina Kohen (59) waren een echtpaar dat woonde aan de Brinklaan 35. André Meijers (52) en Rosette Meijers (52) waren neef en nicht, getrouwd en ze woonden aan de Polweg 4. Simon Northeimer (49) en Roosje Stern (51) hadden een huis aan de Brinklaan 4. Deze drie echtparen overleden in concentratiekampen in Sobidor en Auschwitz. Magda Frank-Zilverberg (57) woonde aan de Brinklaan 30. Zij is volgens de woorden op de struikelsteen ‘gevlucht in de dood’. Ze overleed vermoedelijk door het innemen van een grote hoeveelheid slaappillen waardoor ze voorkwam dat ze door de Duitsers werd opgepakt. Otto Ehrlich (42), wiens huis aan de Beekstraat 1 stond, overleed eveneens aan de gevolgen van het innemen van een overdosis slaapmiddelen. De eerstgenoemde zes Joodse slachtoffers zijn omgebracht in vernietigingskampen. Zij hebben dus geen graven. Magda en Otto liggen begraven aan de Tongerenseweg. Maar omdat er van hen geen steen staat, is het comité ermee bezig om zichtbaar te maken waar zij liggen.Plaquette en schoonmaak Aan de Beekstraat 1 bevindt zich een plaquette met een QR-code die aanvullende uitleg gee over de exacte plekken van de stenen en iets meer vertelt over deze acht Joodse slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog.Het comité dat ervoor zorgde dat er stuikelstenen in Epe liggen, ontving de afgelopen jaren veel reacties. Zonder uitzondering waren die zeer positief. Daarin klinkt waardering door voor het herdenken van de Joodse dorpsbewoners en het feit dat ze op deze wijze aan de vergetelheid worden onttrokken. Vier vrijwilligers maken rond de eerste van iedere maand de stenen schoon. Steeds weer worden ze aangesproken door passanten. Naast mooie gesprekken, draagt dat er mede aan toe bij dat ook deze herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog levend blijven. 22(tekst: Dick van der Veen, fotograe: Dennis Dekker)
23Het comité hee van de acht Eper slachtoffers zo veel mogelijk gegevens verzameld. Dat zette de Jodenvervolging ook lokaal in perspectief. Ze brachten met grote zorgvuldigheid de betekenis ervan in kaart. De vervolging in de dertiger jaren naar de verheviging ervan tijdens de Tweede Wereldoorlog; het vond mondiaal, nationaal, maar uiteraard ook lokaal plaats. De exceptionele Jodenhaat onder de nazi’s leidde tot uiteindelijk de Holocaust, waarin gestuurd werd op de totale vernietiging van het Jodendom. Zes miljoen Joden vonden de dood, waarvan ruim 102.000 in Nederland, een procentueel zeer hoog aantal slachtoffers.Wie volledig op de hoogte wil zijn van het lot van de Joodse Epenaren tijdens de Tweede Wereldoorlog kan niet om het standaardwerk ‘Zoo Menschonteerend’ heen dat Willem Veldkamp na jarenlang grondig onderzoek schreef. Hij nam de tijd voor het raadplegen van schaarse bronnen, zoals twee dagboeken die hij met grote accuratesse ontcijferde. Al met al een document waarover maar weinig gemeenten in Nederland kunnen beschikken.Tijdens de Tweede Wereldoorlog doken veel Joden onder. De bekendste van hen was natuurlijk Anne Frank. Twee klasgenoten van haar verbleven in deze regio. Maurice Koster zat bij Anne Frank in de klas op het Joods Lyceum in Amsterdam. Hij werd op 14-jarige leeijd liefdevol opgenomen door het ouderloze echtpaar Van Beek in Vaassen. Hij was hoofdonderwijzer van de christelijke lagere school in dat dorp. Maurice ging in Vaassen door het leven als Theo.Een andere klasgenote van Anne Frank heet Lenie Duyzend. Ze hee als meisje ondergedoken gezeten in het Verscholen Dorp in de bossen van Vierhouten. Daar verbleef ze van eind mei 1943 tot eind oktober 1944.holocaustMeer weten over Joodse Epenaren?Klasgenoten van Anne Frank
Toen de gemeente Epe in 1995 de 50-jarige bevrijding vierde, waren er twee eervolle gasten aanwezig. De vliegeniers David Grifn en Alex Goodyer stortten tijdens de Tweede Wereldoorlog allebei neer in onze gemeente. Zij overleefden de crash van hun beider bommenwerpers. Iets wat velen wellicht niet weten: de Stichting Broken Wings is in 1997 ooit opgericht vanwege het bezoek van deze vliegeniers aan onze gemeente. Reden genoeg om nu we de 80-jarige bevrijding van deze gemeente vieren, alle oorlogsvliegeniers nog eens te eren door een aantal van hen centraal te zetten. Een gesprek met Gerrit Kamphuis uit Epe. Hij is betrokken bij Stichting Broken Wings, maar eveneens bestuurslid van Museum Vaassen Historie. Naast de twee eerder genoemde gelukkigen (navigator Grifn en engineer Goodyer) waren er uiteraard ook vele vliegeniers die wel gesneuveld zijn omdat hun vliegtuigen door de Duitse luchtverdediging uit de lucht gehaald werden. “Bijvoorbeeld de Amerikaanse bommenrichter met de ingewikkelde achternaam Eugene Ozyjowski. Zijn parachute opende niet, dus hij overleefde de val niet.” Op 22 januari 1945 kwam Eugene terecht in een weiland aan de Gatherweg in Vaassen. De bommenwerper stortte neer in Terwolde. “Van Ozyjowski is bekend dat zijn voorouders uit Oekraïne kwamen. In deze tijd, goed om zijn naam nog eens een keer extra te benoemen.”Propagandatour door Amerika Een bijzondere andere vliegenier was de Engelse sergeant Donald Norman Huntley, aldus Kamphuis. “Donald was radiotelegrast. Hij ontving in 1942 de prestigieuze Britse Distinguished Flying Medal (DFM) vanwege zijn bijdrage aan het bombardement op de Duitse MAN Dieselmotorenfabriek in Augsburg. Vervolgens mag hij mee op propagandatournee naar Amerika om iets over zijn ervaringen in de oorlog te vertellen.” De Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt had toen besloten om bondgenoten en Amerikanen te laten zien dat de VS de leiding in de vrije westerse wereld op zich moest nemen. Vandaar deze tournee door het land waar er volop verteld werd over deze oorlog. “Huntley was één van hen en hij is zelfs nog met de president op de foto gegaan.” Broer Billy Toen hij vervolgens toch weer ging vliegen in de oorlog, is hij op 14 september 1942 in de gemeente Epe om het leven gekomen na de crash van de Lancaster bommenwerper waar hij in zat. Zijn broer Billy zit overigens ook in het leger. Als soldaat is hij onderdeel van de Long Range Desert Group onder leiding van luitenant-generaal Bernhard Montgomery. Uiteindelijk is het de Britse opperbevelhebber gelukt om de Duitsers onder leiding van Erwin Rommel bij El Alamein in Noord-Afrika te verdrijven. Helaas is Billy Huntley tijdens die gevechten gesneuveld. Vader en moeder Huntley verliezen dat jaar dus twee zonen. Eugene, David, Chips, Alex en Donald 24
Laatste eer met exotische bloemen In diezelfde Lancaster zat overigens ook piloot Christopher Thomas (‘Chips’) Holland. Naast het feit dat zijn achternaam natuurlijk extra bijzonder is, wanneer je in dit land sneuvelt, blijkt dat zijn broer tijdens de 50-jarige bevrijding naar de gemeente Epe is gekomen om het graf van zijn broer te bezoeken. Meneer Holland kwam uit Zimbabwe, want daar woonde het hele gezin Holland al jaren. Sterker: Chips is er zelfs geboren. Zijn broer had exotische bloemen uit Afrika meegenomen en wilde vanaf het vliegveld Schiphol direct naar het graf om zo snel mogelijk de laatste eer aan zijn broer te bewijzen.Deze bommenwerper had overigens nog meer nieuwswaarde. Hierin zat ook de eerder genoemde Goodyer die de crash wel overleefde. ‘Gevallen Helden’ Alleen al in de gemeente Epe zijn twintig vliegtuigen neergestort. Zeker twee Duitse vliegtuigen hebben een noodlanding gemaakt. Zeven van de achttien toestellen waren van de Engelse RAF, vier van de US Army Airforce en zeven van de Duitse Luwaffe.Over alle inzittenden van deze bommenwerpers en jagers, bracht Gerrit Kamphuis in 2012 een lezenswaardig boek uit genaamd ‘Gevallen Helden’ (www.gevallenhelden.nl). Belangrijk om te vermelden: hij beperkte zich niet alleen tot de geallieerde crashes. Ook Duitse vliegtuigen die een noodlanding hebben gemaakt, zijn in zijn boek vermeld.Stichting Broken Wings onderhoudt nog altijd contact met overlevenden of nabestaanden van gesneuvelde vliegeniers. Verder organiseren ze herdenkingen en worden er gastlessen op scholen gegeven.(tekst: Dennis Dekker, fotograe: archief Gerrit Kamphuis)Eugene OzyjowskiDonald Norman Huntley25
Sgt. Michael A. HuntSgt. Gordon W. HarperSgt. William J.H. Clarke Sgt. Frank T. HareSgt. Gibson Peace L.A.C. Franklin E. TulleyPO Frank MillenPO Ernest Hill PO Rusell N. Holmes PO E.H. Kieswe er Sgt. G.C.G. Hu onSgt. Robert H. McKillopSgt.Stanley AlldisSgt. Joseph B. CarterFO Andrew B. LeonardFO Maurice A. Monks Sgt. Ian M. RossPO Trevor W. BoyceSgt. Harold RothwellSgt. F.H. Shorter WO Frederick J. LaneSgt. E. Ozyjowski1st Lt. R.Hilgenberg2nd Lt. Vernon Y. Jones2nd Lt. William F. HallSgt. L. George FiddlerFO Christoff er T.HollandF.Sgt Robert WilliamsFO C.H. LovegroveSgt. Donald N. Huntley Sgt. Paul C. MurphySgt. John FarmerSgt. John SatchellSgt. Thomas J. WilsonSgt. Eric Springe Sgt. Alfred StuartSgt. William B. MussenCrash 28 september 1943 Molenpad, Vaassen: Halifax 63 Mk V EB-215Crash 7 april 1945 Bokkerij, Vaassen: Vickers Wellington MF-397Crash 10 februari 1944, 200m. ten zuiden R.K. Kerk, Vaassen: Republic P-47 D ThunderboltOp donderdag 10 februari 1944 kregen de Ameri-kaanse Fightersquadrons opdracht voor een escorte-missie van een bombardementsvlucht naar Braunsch-weig. Tijdens luchtgevechten werd de Amerikaanse P-47 Thunderbolt van 2.Lt William F. Hall neergescho-ten door Duitse jagers. Hall kwam neer 200 meter ten zuiden van de Katholieke kerk in Vaassen. Hij sneuvel-de bij dit gevecht. Crash 10 februari 1944, Tongeren:Republic P-47 D ThunderboltOp donderdag 10 februari kregen de Amerikaanse Fightersquadrons opdracht voor een escortemissie van een bombardementsvlucht naar Braunschweig. Tijdens luchtgevechten werd de Amerikaanse P-47 Thunderbolt van Lt. Vernon Y. Jones neergeschoten door Duitse jagers. Hij kwam neer achter villa de Kor-renberg in Tongeren en kwam hierbij om het leven.Crash 22 januari 1945 Zeedijk, Terwolde: Boeing B-17GOp 22 januari 1945 werd een Amerikaans Boeing B-17G Vliegend Fort neergeschoten. De bommenwer-per kwam neer aan de Zeedijk in Terwolde. De para-chute van Eugene Ozyjowski opende zich niet en hij viel neer in Vaassen. Eugene werd begraven op de Algeme-ne Begraafplaats in Vaassen. De piloot van Popering overleed later in een ziekenhuis in Apeldoorn en de overige 7 bemanningsleden overleefden de crash.Crash 24 februari 1945 Kluinweide, Vaassen:North American P-51D MustangOp 24 februari 1945 maakte een Amerikaanse P-51 Mustang een noodlanding in de nabijheid van de Koninginnestraat in Vaassen. De piloot, Raymond Hil-genberg, probeerde zijn jager aan de grond te ze en nadat hij bij Zwolle door afweergeschut in de motor was geraakt. De noodlanding mislukte, het toestel sloeg over de kop en brak in tweeën en Raymond Hilgenberg kwam hierbij om.Crash 14 september 1942 ‘t Hinkelt, Emst: Avro Lancaster B Mk1 W-4169Crash 16 december 1942 Het Veen, Gortel: Short S rling Mk1 R-9168Crash 13 juni 1944 naast het Smitsveen, Tongeren: Avro Lancaster B Mk3 LM-581Donderdagnacht 22 juni 1944 was de Lancaster van Squadron Leader Cole slachtoff er van de Duitse luchtafweergeschut. Het toestel, met acht beman-ningsleden aan boord, werd na het verlaten van het doel, de synthe sche olieraffi naderij Scholven-Bür Gelsenkirchen, geraakt door FLAK. Twee vliegers sneuvelden bij het neerkomen van het vliegtuig in het Oenerbroek. De overige zes vliegers verlieten veilig het toestel, van wie de eerste al in Duitsland sprong en de tweede in de Achterhoek. Beiden werden krijgsgevangen gemaakt. De overige vier sprongen in de omgeving van Oene van wie er één in handen van de Duitsers viel. Drie wisten te ontsnap-pen en kwamen via het verzet op onderduikersadres-sen terecht. Eén vlieger, F/S Kenneth Ingram, werd op zijn onderduikersadres in Apeldoorn gepakt door de SD en op 2 oktober 1944 gefusilleerd. De twee andere vliegers wisten via het verzet te ontkomen.Op dinsdag 28 september 1943 was een Engelse Halifax bommenwerper op de terugweg van een bombarde-ment op Hannover. De bommenwerper werd aange-schoten door het Duitse luchtafweer en stor e uitein-delijk neer op de boerderij van de fam. van Amersfoort aan het Molenpad in Vaassen (nu Laan van Fasna). De boerderij ging in vlammen op maar de bewoners bleven ongedeerd. Sgt. David Griffi n overleefde de crash en kwam met zijn parachute neer bij de Wetering in Vaassen en werd krijgsgevangen genomen. Hij kwam na de oorlog nog diverse keren om zijn zes gesneuvelde vrienden op de Algemene Begraafplaats te bezoeken.Op 7 april 1945 voerde een Engelse Wellington, a oms g van het vliegveld Melsbroek in België, een verkenningsvlucht uit rond Apeldoorn. Bij Deventer werd het toestel getroff en door Duits luchtafweer-geschut en stor e neer in de buurt van de Bokkerij in Vaassen. Van de zes bemanningsleden vonden vijf bemanningsleden onmiddellijk de dood. Boordschut-ter Peace overleefde in eerste instan e met erns ge brandwonden de crash maar overleed vijf dagen later in het Duitse Kriegslazare in Apeldoorn. Hij werd begraven op begraafplaats Heidehof in Ugchelen. In 1948 zorgde Riekie Mulder- ten Kate, verzetsstrijdster uit Vaassen, ervoor dat hij werd overgebracht naar de Algemene Begraafplaats in Vaassen, waar hij naast zijn makkers werd begraven.Een Lancaster van de 44th Rhodesian RAF squadron crashte in de nacht van maandag 14 september 1942 achter boerderij ’t Hinkel aan de Nijbroekseweg in Emst. De boerderij werd op een haar na gemist. De bommen-werper was op de terugweg van een bombardements-vlucht op de Focke Wulf vliegtuigfabriek in Bremen en werd neergeschoten door een Duitse nachtjager a om-s g van de vliegbasis Twente. Van de zeven bemannings-leden kwamen er zes om. De 22 jarige Sgt. Alexander Goodyer uit Zuid-Rhodesië wist zich met de parachute te redden. In 1995 bij 50 jaar bevrijding kwam hij terug naar Emst om zijn kameraden ter eren.De Short S rling T for Tommy werd op 16 december 1942 slachtoff er van een Duitse Messerschmi Bf-110 nachtjager van de Duitse Luitenant Werner Rapp. Het toestel stor e brandend neer achter dennenbos Het Veen ten zuiden van de Oranjeweg in Emst. Het toestel was op de terugtocht van een bombardement op het vliegveld Diepholz in Duitsland. Van de zeven bemanningsleden kon alleen Sgt. Jim Perring zich met een parachute redden. Dr. Meys uit Epe behandelde Perring aan zijn verwonde knie. Helaas waren teveel mensen getuige van het voorval en moest hij noodge-dwongen aan de Duitsers worden uitgeleverd.In een bosperceel naast het Smitsveen in Tongeren vonden dinsdagnacht 13 juni 1944 zeven jonge vliegers de dood nadat hun Lancaster was gecrasht na te zijn neergeschoten door een Duitse nachtjager. Dit gebeurde na een aanval op de synthe sche olieraffi nade-rijen in Gelsenkirschen/Horst in het Ruhrgebied. Bij aankomst van de Eper brandweer bleek er niets over te zijn van het neergestorte vliegtuig. Men vond vier levenloze lichamen in de onmiddellijke nabij-heid en later werden de overige drie bemanningsleden ge-vonden. De zeven vliegers werden begraven op de Algemene begraafplaats aan de Tongerenseweg in EpeCrash 22 juni 1944 Oenerbroek, Oene: Avro Lancaster B Mk1 LL-840Bemanning Wi e Raaf: Ross A. McCollum, Marcum E. Thomas, Daniel P. Jones, Wayne A. Warner, Henry A. Stelmach, Howard L. Chaterlain, Leander J. Aurie, Warren B. Goss, Andrew P. BarrusDit voorjaar vieren we dat de Tweede Wereldoorlog(‘40-’45) 80 jaar gele-den ten einde kwam. Op 4 mei herdenken we alle burgers en militairen die jdens oorlogen en vredesmissies omgekomen zijn. Nederland werd bevrijd dankzij de inzet van militairen van geallieerde landen en het verzet. In de gemeente Epe zijn 45 vliegers omgekomen, deze jongemannen (18-33 jaar) kwamen uit Groot Bri anië (23), Verenigde Staten(15), Nieuw Zeeland(2), Zimbabwe (3) en Canada (2). In de gemeente Epe liggen nog 33 van deze jongemannen begraven. Deze jongemannen hebben familie en vrienden achter gelaten en hebben voor onze vrijheid het groots denkbare off er gebracht. De tekst op het be-vrijdingsmonument in het park luidt: Aan hen die hun leven gaven voor de vrijheid van ons allen.Dit ini a ef is een gezamenlijk project van de Wilhelmina Vereniging in Epe en de S ch ng Broken Wings 40-45.Crash 11 januari 1944 nabij hotel de Wi e Raaf, Epe: Boeing B 17-GOp dinsdag 11 januari 1944 vond er een hevig luchtgevecht plaats tussen Duit-se jagers en Amerikaanse bommenwerpers, die een bombardement hadden uitgevoerd op Junkers Flugzeug- und Motorenwerke in Halberstadt Duitsland. In Epe stor e een B17 neer bij hotel De Wi e Raaf. Negen bemanningsleden kwamen om. 2e luitenant Lloyd Crabtree kwam met zijn parachute neer boven op de boerderij van de fam. Eilander aan de Gri beek in Heerde. Hij werd krijgsgevangen gemaakt. Vrijheid is de som van vele levens26
Ontwerp: Nieuwsblad SchaapskooiSgt. Michael A. HuntSgt. Gordon W. HarperSgt. William J.H. Clarke Sgt. Frank T. HareSgt. Gibson Peace L.A.C. Franklin E. TulleyPO Frank MillenPO Ernest Hill PO Rusell N. Holmes PO E.H. Kieswe er Sgt. G.C.G. Hu onSgt. Robert H. McKillopSgt.Stanley AlldisSgt. Joseph B. CarterFO Andrew B. LeonardFO Maurice A. Monks Sgt. Ian M. RossPO Trevor W. BoyceSgt. Harold RothwellSgt. F.H. Shorter WO Frederick J. LaneSgt. E. Ozyjowski1st Lt. R.Hilgenberg2nd Lt. Vernon Y. Jones2nd Lt. William F. HallSgt. L. George FiddlerFO Christoff er T.HollandF.Sgt Robert WilliamsFO C.H. LovegroveSgt. Donald N. Huntley Sgt. Paul C. MurphySgt. John FarmerSgt. John SatchellSgt. Thomas J. WilsonSgt. Eric Springe Sgt. Alfred StuartSgt. William B. MussenCrash 28 september 1943 Molenpad, Vaassen: Halifax 63 Mk V EB-215Crash 7 april 1945 Bokkerij, Vaassen: Vickers Wellington MF-397Crash 10 februari 1944, 200m. ten zuiden R.K. Kerk, Vaassen: Republic P-47 D ThunderboltOp donderdag 10 februari 1944 kregen de Ameri-kaanse Fightersquadrons opdracht voor een escorte-missie van een bombardementsvlucht naar Braunsch-weig. Tijdens luchtgevechten werd de Amerikaanse P-47 Thunderbolt van 2.Lt William F. Hall neergescho-ten door Duitse jagers. Hall kwam neer 200 meter ten zuiden van de Katholieke kerk in Vaassen. Hij sneuvel-de bij dit gevecht. Crash 10 februari 1944, Tongeren:Republic P-47 D ThunderboltOp donderdag 10 februari kregen de Amerikaanse Fightersquadrons opdracht voor een escortemissie van een bombardementsvlucht naar Braunschweig. Tijdens luchtgevechten werd de Amerikaanse P-47 Thunderbolt van Lt. Vernon Y. Jones neergeschoten door Duitse jagers. Hij kwam neer achter villa de Kor-renberg in Tongeren en kwam hierbij om het leven.Crash 22 januari 1945 Zeedijk, Terwolde: Boeing B-17GOp 22 januari 1945 werd een Amerikaans Boeing B-17G Vliegend Fort neergeschoten. De bommenwer-per kwam neer aan de Zeedijk in Terwolde. De para-chute van Eugene Ozyjowski opende zich niet en hij viel neer in Vaassen. Eugene werd begraven op de Algeme-ne Begraafplaats in Vaassen. De piloot van Popering overleed later in een ziekenhuis in Apeldoorn en de overige 7 bemanningsleden overleefden de crash.Crash 24 februari 1945 Kluinweide, Vaassen:North American P-51D MustangOp 24 februari 1945 maakte een Amerikaanse P-51 Mustang een noodlanding in de nabijheid van de Koninginnestraat in Vaassen. De piloot, Raymond Hil-genberg, probeerde zijn jager aan de grond te ze en nadat hij bij Zwolle door afweergeschut in de motor was geraakt. De noodlanding mislukte, het toestel sloeg over de kop en brak in tweeën en Raymond Hilgenberg kwam hierbij om.Crash 14 september 1942 ‘t Hinkelt, Emst: Avro Lancaster B Mk1 W-4169Crash 16 december 1942 Het Veen, Gortel: Short S rling Mk1 R-9168Crash 13 juni 1944 naast het Smitsveen, Tongeren: Avro Lancaster B Mk3 LM-581Donderdagnacht 22 juni 1944 was de Lancaster van Squadron Leader Cole slachtoff er van de Duitse luchtafweergeschut. Het toestel, met acht beman-ningsleden aan boord, werd na het verlaten van het doel, de synthe sche olieraffi naderij Scholven-Bür Gelsenkirchen, geraakt door FLAK. Twee vliegers sneuvelden bij het neerkomen van het vliegtuig in het Oenerbroek. De overige zes vliegers verlieten veilig het toestel, van wie de eerste al in Duitsland sprong en de tweede in de Achterhoek. Beiden werden krijgsgevangen gemaakt. De overige vier sprongen in de omgeving van Oene van wie er één in handen van de Duitsers viel. Drie wisten te ontsnap-pen en kwamen via het verzet op onderduikersadres-sen terecht. Eén vlieger, F/S Kenneth Ingram, werd op zijn onderduikersadres in Apeldoorn gepakt door de SD en op 2 oktober 1944 gefusilleerd. De twee andere vliegers wisten via het verzet te ontkomen.Op dinsdag 28 september 1943 was een Engelse Halifax bommenwerper op de terugweg van een bombarde-ment op Hannover. De bommenwerper werd aange-schoten door het Duitse luchtafweer en stor e uitein-delijk neer op de boerderij van de fam. van Amersfoort aan het Molenpad in Vaassen (nu Laan van Fasna). De boerderij ging in vlammen op maar de bewoners bleven ongedeerd. Sgt. David Griffi n overleefde de crash en kwam met zijn parachute neer bij de Wetering in Vaassen en werd krijgsgevangen genomen. Hij kwam na de oorlog nog diverse keren om zijn zes gesneuvelde vrienden op de Algemene Begraafplaats te bezoeken.Op 7 april 1945 voerde een Engelse Wellington, a oms g van het vliegveld Melsbroek in België, een verkenningsvlucht uit rond Apeldoorn. Bij Deventer werd het toestel getroff en door Duits luchtafweer-geschut en stor e neer in de buurt van de Bokkerij in Vaassen. Van de zes bemanningsleden vonden vijf bemanningsleden onmiddellijk de dood. Boordschut-ter Peace overleefde in eerste instan e met erns ge brandwonden de crash maar overleed vijf dagen later in het Duitse Kriegslazare in Apeldoorn. Hij werd begraven op begraafplaats Heidehof in Ugchelen. In 1948 zorgde Riekie Mulder- ten Kate, verzetsstrijdster uit Vaassen, ervoor dat hij werd overgebracht naar de Algemene Begraafplaats in Vaassen, waar hij naast zijn makkers werd begraven.Een Lancaster van de 44th Rhodesian RAF squadron crashte in de nacht van maandag 14 september 1942 achter boerderij ’t Hinkel aan de Nijbroekseweg in Emst. De boerderij werd op een haar na gemist. De bommen-werper was op de terugweg van een bombardements-vlucht op de Focke Wulf vliegtuigfabriek in Bremen en werd neergeschoten door een Duitse nachtjager a om-s g van de vliegbasis Twente. Van de zeven bemannings-leden kwamen er zes om. De 22 jarige Sgt. Alexander Goodyer uit Zuid-Rhodesië wist zich met de parachute te redden. In 1995 bij 50 jaar bevrijding kwam hij terug naar Emst om zijn kameraden ter eren.De Short S rling T for Tommy werd op 16 december 1942 slachtoff er van een Duitse Messerschmi Bf-110 nachtjager van de Duitse Luitenant Werner Rapp. Het toestel stor e brandend neer achter dennenbos Het Veen ten zuiden van de Oranjeweg in Emst. Het toestel was op de terugtocht van een bombardement op het vliegveld Diepholz in Duitsland. Van de zeven bemanningsleden kon alleen Sgt. Jim Perring zich met een parachute redden. Dr. Meys uit Epe behandelde Perring aan zijn verwonde knie. Helaas waren teveel mensen getuige van het voorval en moest hij noodge-dwongen aan de Duitsers worden uitgeleverd.In een bosperceel naast het Smitsveen in Tongeren vonden dinsdagnacht 13 juni 1944 zeven jonge vliegers de dood nadat hun Lancaster was gecrasht na te zijn neergeschoten door een Duitse nachtjager. Dit gebeurde na een aanval op de synthe sche olieraffi nade-rijen in Gelsenkirschen/Horst in het Ruhrgebied. Bij aankomst van de Eper brandweer bleek er niets over te zijn van het neergestorte vliegtuig. Men vond vier levenloze lichamen in de onmiddellijke nabij-heid en later werden de overige drie bemanningsleden ge-vonden. De zeven vliegers werden begraven op de Algemene begraafplaats aan de Tongerenseweg in EpeCrash 22 juni 1944 Oenerbroek, Oene: Avro Lancaster B Mk1 LL-840Bemanning Wi e Raaf: Ross A. McCollum, Marcum E. Thomas, Daniel P. Jones, Wayne A. Warner, Henry A. Stelmach, Howard L. Chaterlain, Leander J. Aurie, Warren B. Goss, Andrew P. BarrusDit voorjaar vieren we dat de Tweede Wereldoorlog(‘40-’45) 80 jaar gele-den ten einde kwam. Op 4 mei herdenken we alle burgers en militairen die jdens oorlogen en vredesmissies omgekomen zijn. Nederland werd bevrijd dankzij de inzet van militairen van geallieerde landen en het verzet. In de gemeente Epe zijn 45 vliegers omgekomen, deze jongemannen (18-33 jaar) kwamen uit Groot Bri anië (23), Verenigde Staten(15), Nieuw Zeeland(2), Zimbabwe (3) en Canada (2). In de gemeente Epe liggen nog 33 van deze jongemannen begraven. Deze jongemannen hebben familie en vrienden achter gelaten en hebben voor onze vrijheid het groots denkbare off er gebracht. De tekst op het be-vrijdingsmonument in het park luidt: Aan hen die hun leven gaven voor de vrijheid van ons allen.Dit ini a ef is een gezamenlijk project van de Wilhelmina Vereniging in Epe en de S ch ng Broken Wings 40-45.Crash 11 januari 1944 nabij hotel de Wi e Raaf, Epe: Boeing B 17-GOp dinsdag 11 januari 1944 vond er een hevig luchtgevecht plaats tussen Duit-se jagers en Amerikaanse bommenwerpers, die een bombardement hadden uitgevoerd op Junkers Flugzeug- und Motorenwerke in Halberstadt Duitsland. In Epe stor e een B17 neer bij hotel De Wi e Raaf. Negen bemanningsleden kwamen om. 2e luitenant Lloyd Crabtree kwam met zijn parachute neer boven op de boerderij van de fam. Eilander aan de Gri beek in Heerde. Hij werd krijgsgevangen gemaakt. Vrijheid is de som van vele levens27
In het jaar na de bevrijding van Epe werd door de bevolking een bedrag bijeengebracht voor een herdenkingsmonument in het Sweerts de Landas-park. De ‘commissie tot het oprichten van een monument ter nagedachtenis van gevallen illegale werkers en oorlogsslachtoffers der gemeente Epe’ bestond indertijd uit twintig mensen uit de vier dorpen van de gemeente.Van 1945 tot 1947 stond er een bevrijdingsmonument naast de Grote Kerk. Dat was een groot wit kruis. Het comité verzocht beeldhouwer Gerrit Bolhuis om een nieuw monument te maken. ‘De commissie wenst gaarne verwerkt te zien een idee dat alles eert, zowel de directe oorlogsslachtoffers door de bombardementen e.d. als ook de ondergrondse strijders en evenzeer de gevallen stakers en boven dat alles uit de bevrijdingsgedachte’, zo stond er in het begeleidende verzoek te lezen.Sluier van rouw afnemen Bolhuis aanvaardde de opdracht en maakte een schetsontwerp. Bolhuis zelf schreef over het beeld: ‘Een vrouwenguur die de sluier van de rouw afneemt en weer vrij en diep ademhaalt. Ze hee zich daarbij getooid met veldbloemen van de lente’. En ook: ‘De jonge vrouw, symbool van het zich steeds vernieuwende leven, troostend voor de nabestaanden en een opwekking om voort te gaan, hopend op een gelukkige toekomst’.‘Kwetsbaarheid en zuiverheid’ Zowel voorafgaand als na de onthulling van het monument (op 4 mei 1948) was er wat commotie. Eind 1947 presenteerde Bolhuis een geboetseerde (tekst en fotograe: Jan Aalbers)28
Over de vrijheid in Epe gesproken: verkenner Jean Marie Roger uit Canada wordt gezien als de eerste bevrijder van deze gemeente (Vaassen op 17 april en Epe op 19 april). De motorrijder was daar in 1945 met nog twee andere militairen. Ze werden vol enthousiasme ontvangen met de kreten zoals ‘Het is een Tommy, het is een Tommy!’ Tot zijn verbazing kwam Jean Marie vervolgens direct in een feestende mensenmassa terecht. Sindsdien staat hij te boek als de eerste bevrijder van Epe. In 1970 en in 1995 is Jean Marie Roger nog in Epe geweest. Hieronder een klein gedeelte van de brief die Jean Marie Roger in 1994 aan de Wilhelminavereniging Epe schreef. 29uitwerking in gips, op ware grootte. Het ontwerp liet zien dat er bij het afnemen van de sluier een wel heel dun gewaad om het bovenlijf van de jonge vrouw overblij. Zó dun dat haar tepels duidelijk zichtbaar waren, waarmee haar kwetsbaarheid en zuiverheid benadrukt worden. In het denitieve beeld kreeg de vrouw iets meer aankleding. Kennelijk vreesde het comité dat de eerste uitvoering tot discussie zou leiden.Extra tekst gebeiteld Na de onthulling startte een publieke discussie. Zo werd het minder passend gevonden dat het monument op 4 mei – de dag van herdenking – onthuld was. Daarbij stond er op de sokkel juist de vermelding van 5 mei. Daardoor zou het ineens veel meer een bevrijdingsmonument zijn dan een herdenkingsmonument.Het comité realiseerde zich dat die kritiek terecht was. Het monument lijkt geen aandacht te geven aan de gevallenen, terwijl dat toch echt bij de oorspronkelijke bedoeling hoorde. Dat schrij het comité dus ook als eerste reactie. Eind juni 1948 is Bolhuis verzocht om op het monument een randschri aan te brengen. Bolhuis stelde deze passende tekst voor: ‘Aan hen die hun leven gaven voor de vrijheid van ons allen’. Het comité ging akkoord. Bolhuis kwam vervolgens naar Epe om de tekst als randschri langs de bovenkant van de sokkel te beitelen. Aan de voet van het monument lag nog de grote krans die bij de onthulling op 4 mei werd neergelegd. Het monument was daarmee compleet en is sindsdien echt ‘een idee dat alles e er t’.“Met het gezag in Epe heb ik ooit de bevrijdingsakte mede ondertekend. Die eer accepteer ik alleen in naam van mijn kameraden van het Canadese leger die in Nederland en elders in Europa hebben gevochten en als een postuum eerbetoon aan alle gesneuvelden. In 1970 heb ik van Theo Dalmolen (zie ook elders deze uitgave) gehoord, dat hij bij de kleine groep hoorde die getuige was van onze aankomst in Epe. Erg bijzonder om hem en zijn familie jaren later weer te ontmoeten. Ik wens u allen het allerbeste toe.”
Zo’n twee keer per jaar bezoek ik de begraafplaats aan de Tongerenseweg. Het is altijd mooi om te ervaren hoeveel mensen dan tegelijk de graven van de bemanningsleden van gevechtsvliegtuigen uit de jaren van de Tweede Wereldoorlog bezoeken. Op 4 mei zijn deze graven onderdeel van de stille tocht die door de Wilhelminavereniging Epe wordt georganiseerd. Stichting Broken Wings organiseert doorgaans op of rond 11 november de Poppy Day-herdenkingen in Epe en Vaassen. Ook dan staan de graven centraal.Geschiedenisboek Deze keer loop ik alleen op de Eper begraafplaats aan de Tongerenseweg. Ik voel direct de rust en eerbied die de hoge bomen en de grafstenen oproepen. Dit is een ‘geschiedenisboek’ van Epe.Ik loop verder. Ik lees bekende achternamen op de grafstenen. Bijvoorbeeld Sweerts de Landas, oud-burgemeester van Epe. Mijn gedachten schieten naar het Sweerts de Landas-park, waar we elke 4 mei stilstaan bij het Bevrijdingsmonument. We herdenken daar naast de geallieerde oorlogsslachtoffers ook alle slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, van de koloniale oorlog in Indonesië of van latere vredesoperaties.Nu gaat mijn wandeling naar rechts. Naar de rand van de begraafplaats. Daar staat een inke groep witte grafstenen. Het zijn er 21. Keurig in twee rijen aan weerszijden van het pad. Eén grafsteen staat rechts, een beetje alleen. Zou er rechts daarvan ruimte zijn gereserveerd voor nog niet geborgen slachtoffers?‘Ik mis ze, de poppies’ Opeens weet ik wat ik mis: de poppies, de klaprozen. Ik weet dat klaprozen van eind mei tot in augustus bloeien, maar Broken Wings zorgt altijd voor een mandje met houten poppies in november. Het is nu maart, maar toch… De bloedrode klaproos staat symbool voor de herdenking van oorlogsleed én voor hoop voor een positieve toekomst en wereldvrede. Ik mis ze…888.246 klaprozen van keramiek Weer een beeld dat bij me opkomt. In het jaar 2014 werden in Londen duizenden klaprozen van keramiek geplaatst ter herdenking van het begin van de Eerste Wereldoorlog. Een enorme rode zee op het gras rondom de Tower of London. Mijn digitale zoekmachine levert de exacte cijfers: 888.246 stuks, geplant door bijna 22.000 vrijwilligers. Inclusief vele foto’s van de rode klaprozenzee. Poppy Day betekent natuurlijk klaproosdag. Al bladerend vind ik verder dat Klaproosdag in Nederland van 1946 tot 1967 – steeds rond 11 november – een collectedag was van het Nederlands Oorlogsgraven Comité. De opbrengst ging naar onderhoud van graven. Later werd het gebruikt om nabestaanden van gesneuvelden naar Nederland te laten komen om de rustplaats van hun familie of dierbaren te bezoeken.Overwin weerstand en bereik de top De 21 graven in Epe horen bij Engelse, Canadese en Nieuw-Zeelandse jongemannen. Op alle grafstenen staan de emblemen van hun luchtmacht met de spreuk ‘Per Ardua ad Astra’ (‘Overwin weerstand en bereik de top’).Terwijl ik terugloop naar mijn ets, denk ik weer aan de symboliek van de klaproos. Gewoon langs de kant van een Franse weg of in het gras rondom de Tower of London. Wat zou het mooi kunnen zijn: een paar honderd klaprozen rondom de oorlogsgraven en de oorlogsmonumenten in onze gemeente. Van keramiek of van koper, of…Ze kunnen een zetje geven om niet alleen op 4 mei en 11 november te herdenken, maar ons permanent te helpen beseffen hoe onze vrijheid niet vanzelfsprekend is. Ik krijg een idee. Komt u deze zomer rondom bovengenoemde herdenkingsplekken bloeiende klaprozen tegen? Dat zou goed kunnen. Ik ga namelijk zaadjes strooien! Díe vrijheid neem ik alvast. Neem het idee gerust over.(tekst: Jan Aalbers, fotograe: Jan Aalbers en Dennis Dekker) 31