Return to flip book view

ΓΙΑ ΤΙΣ ΘΗΡΑΪΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣυλοποίηση: υποστήριξη:Μαθήματα από το έργο “Κάτω από το Τοπίο” στον υπόσκαφο οικισμό της Αγριλιάς στη ΘηρασιάΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ

Σχεδιασμός–ΥλοποίησηΜπουλούκι| Περιοδευον Εργαστήριο για τις παραδοσιακές τεχνικές δόμησηςΕργαστήριο Τεχνικών Υλικών, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠΣυντονισμός–ΕπιμέλειαΙωάννα ΝτούτσηΈρευνα–ΚείμεναΆννα Ζαχαράκη, αρχιτέκτων μηχανικόςΧριστόφορος Θεοχάρης, πολιτικός μηχανικόςΓρηγόρης Κουτρόπουλος, αρχιτέκτων μηχανικόςΠάνος Κωστούλας, αρχιτέκτων μηχανικόςΝικηφόρος Μεϊμάρογλου, πολιτικός μηχανικόςΙωάννα Ντούτση, χημικός μηχανικόςΣχέδια–ΣκαριφήματαΆννα ΖαχαράκηΓρηγόρης ΚουτρόπουλοςΕργαστηριακή έρευναΝικηφόρος ΜεϊμάρογλουΧρήστος ΚυριακόγγοναςΠάνος ΚωστούλαςΙωάννα ΝτούτσηΤο εγχειρίδιο υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Κάτω από το Τοπίο: Συμμετοχικές επεμβάσεις για την προστασία και ανάδειξη του ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος της Θηρασιάς”, του προγράμμα-τος “Καινοτόμες δράσεις με τους πολίτες” με χρηματοδότηση του Πράσινου Ταμείου».ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΓΙΑ ΤΙΣ ΘΗΡΑΪΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣΜαθήματα από το έργο “Κάτω από το Τοπίο” στον υπόσκαφο οικισμό της Αγριλιάς στη ΘηρασιάΑθήνα 2022Το εγχειρίδιο διανέμεται με την άδεια Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Ευχαριστούμε τους μάστορες της Σαντορίνης και της Θηρασιάς που συνεργάστηκαν μαζί μας ► Τους μάστορες που μας μίλησαν στη Σαντορίνη και τη Θηρασιά Γεώργιος Κολομπάκης ή Μαστρογιώργης, 82 ετών, από το ΕμπορείοΕρμόλαος Κουρουμπίνης, 74 χρονών, από το Εμπορείο. Αντώνιος Πρέκας ή Μαστραντώνης, από το ΗμεροβίγλιΝίκος Ρούσσος ή "Μπουσούλας", 77 χρονών, από τη ΜεσαριάΠαναγιώτης Ρούσσος, 88 ετών, από τα Φηρά► Τους μάστορες που συνεργαστήκαμε στο έργοΓιώργος Αναστασιάδης από την Αθήνα και την ΚαβάλαΠαύλος Βασιλείου (μαθητευόμενος) από τα ΙωάννιναΓιάννης Δανέλης (μαθητευόμενος) από τη ΘεσσαλονίκηΜιχάλης Κατσίπης, από τη ΣαντορίνηΓιώργος Κρεββατάς, Χαράλαμπος Συρίγος (μαθητευόμενος), Σπύρος Συρίγος (μαθητευόμενος), από τη ΘηρασιάΕυχαριστούμε τους παρακάτω φορείς, καθηγητές/τριες και ερευνητές/τριες για τη βοήθεια στη διεξα-γωγή κάποιων εργαστηριακών αναλύσεων και ερμηνεία των αποτελεσμάτων:► Την Ε. Τσακανίκα, αναπλ. Καθηγήτρια της Αρχιτεκτονικής Σχολής ΕΜΠ και Διευθύντρια του Εργαστηρί-ου Τεχνικών Υλικών, για τη συνολική συνεργασία και υποστήριξη.► Τη Marie D. Jackson, Research Associate Professor, Department of Geology and Geophysics University of Utah, για τη συνολική επιστημονική καθοδήγηση και συμμετοχή της στην έρευνα και το έργο αποκατάστασης.► Το Εργαστήριο Λίθος, Ελληνική Αρχή Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΕΑΓΜΕ) και τον Δρ. Χρήστο Παπατρέχα. ► Τον Δρ. Γ. Βουγιουκαλάκη για την παραχώρηση των γεωλογικών χαρτών και τις ξεναγήσεις στην καλντέρα.► Το Laboratório Nacional de Engenharia Civil (LNEC, Portugal), και τους Dr. Santos Silva και Paula Menezes για τις μετρήσεις με την μέθοδο ηλεκτρονικής σάρωσης (SEM-EDX)► Το Εργαστήριο Εδαφολογίας και Γεωργικής Χημείας, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΓΠΑ), τον δι-ευθυντή Δρ. Ιωάννη Μάσσα και τον ΕΤΕΠ Στέλιο Δάλα για τη συμβολή τους στη μελέτη της Θηραϊκής γης ως εδαφικό υλικό. ► Την ΥΔ ΕΜΠ Μικαέλα Δέτση και τον μεταδιδακτορικό ερευνητή Ιωάννη Μανδηλαρά από τη Σχολή Μη-χανολόγων Μηχανικών ΕΜΠ για τη διεξαγωγή των μετρήσεων θερμικής αγωγιμότητας και τη βοήθεια στο σχολιασμό των αποτελεσμάτων.Ευχαριστούμε τους παρακάτω για την παραχώρηση φωτογραφιών:Την Άναλη Βέγκα, τον Λευτέρη Ζώρζο και το Santorini Archive Project, τον Δημήτρη Παρίδη και την Κατε-ρίνα Ριτζούλη.

ΠρόλογοςΤο παρόν εγχειρίδιο αποτυπώνει την έρευνα δύο και πλέον ετών γύρω από τις παραδοσι-ακές τεχνικές δόμησης του Σαντορινιού Αρχιπελάγους, κυρίως της Θηρασιάς, καθώς και το έργο αποκατάστασης που έλαβε χώρα στον υπόσκαφο οικισμό της Αγριλιάς, έναν από τους τελευταίους όπου μπορεί κανείς να μελετήσει αυτή τη χαρακτηριστική ανώνυμη αρ-χιτεκτονική της περιοχής. Η έρευνα τροφοδότησε και τροφοδοτήθηκε από τα υπόλοιπα μέρη του πολυσχιδούς έργου "Κάτω από το Τοπίο"1, στον πυρήνα του οποίου τοποθετείται η υλοποίηση ενός συμμετοχικού έργου αποκατάστασης στην Αγριλιά, μέσα από μία επαγγελ-ματική μαθητεία νέων μαστόρων και ένα βιωματικό εργαστήριο για συμμετέχοντες/ουσες διαφόρων κλάδων, από μηχανικούς εώς καλλιτέχνες.Στο Κεφάλαιο 1, παρατίθενται στοιχεία από τη γεωλογική ιστορία της περιοχής και τη ση-μερινή κατάσταση στη Θηρασιά, ενώ περιγράφονται η αρχιτεκτονική και η οργάνωση του χώρου στον οικισμό της Αγριλιάς.Στο Κεφάλαιο 2, η ξερολιθική δόμηση και η χρήση της θηραϊκής γης σε συνδυασμό με ασβέ-στη στα τοπικά δομικά υλικά εξετάζονται ενδελεχώς μέσα από βιβλιογραφική έρευνα, συ-νεντεύξεις με παλαιούς μάστορες, έρευνες πεδίου, εργαστηριακές αναλύσεις και δοκιμές.Στο Κεφάλαιο 3 παρουσιάζεται αναλυτικά η εφαρμογή των παραδοσιακών τεχνικών στην αποκατάσταση ενός παραδοσιακού συνόλου υποδομών στην Αγριλιά, ένα μονοπάτι χτισμέ-νο ξερολιθικά και δύο στέρνες που επιχρίονται με παραδοσιακό κονίαμα και συλλέγουν το βρόχινο νερό. Δίνονται οδηγίες και κατευθύνσεις με γενική εφαρμογή για τη χρήση της ξερολιθικής δόμησης και των κονιαμάτων ασβέστη-θηραϊκής γης.Το εγχειρίδιο απευθύνεται, κυρίως, σε κατοίκους και επαγγελματίες της Σαντορίνης και της Θηρασιάς, καθώς και ευρύτερα σε φοιτητές, επαγγελματίες και ερασιτέχνες που θέ-λουν να κατανοήσουν και να ασχοληθούν πρακτικά με τη χρήση ξερολιθικών τεχνικών, με τη χρήση της άσπας, του τοπικού ηφαιστειακού χώματος που επέδρασε καθοριστικά στην αρχιτετκονική της περιοχής, αλλά και εν γένει με τη χρήση δομικών υλικών με βάση τον ασβέστη. Ευελπιστεί να συμβάλλει στην έρευνα και πρακτική γύρω από τις παραδοσιακές οικοδομι-κές τεχνικές της Θηρασιάς και της Θήρας, αλλά και ευρύτερα του ελλαδικού χώρου. Επι-διώκει να τροφοδοτήσει τη συζήτηση γύρω από την κατανόηση των ιστορικών τεχνικών και υλικών δόμησης, πέρα από πολιτισμικά στοιχεία, ως φορείς γνώσης που συγκροτούν βιώσιμες λύσεις για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική.Η ομάδα συγγραφής1 www.underthelandscape.net

Περιεχόμενα Κεφάλαιο 1Σημειώσεις για ένα μικρό ηφαιστειακό νησί του Αιγαίου 11.1 Θηρασιά, τόπος ηφαιστειακός 21.2 Σημερινά στοιχεία 41.3 Η περίπτωση της υπόσκαφης Αγριλιάς 6 Χωρική οργάνωση και διαχείριση του νερού 8 Οι σπηλιές 10Κεφάλαιο 2Οι παραδοσιακές θηραϊκές τεχνικές δόμησης 152.1 Οι ξερολιθικές κατασκευές της Θηρασιάς και της Θήρας 16 Οι τοίχοι 20 Λιθοστρώσεις 222.2 Η χρήση της θηραϊκής γης 28 Σημειώσεις πεδίου 302.3 Εργαστηριακή έρευνα 38 Η άσπα | ποζολάνη 38 Η άσπα | εδαφικό υλικό 42 Η άσπα | αδρανές 46 O αερικός ασβέστης 48 Ιστορικά δομικά υλικά της Αγριλιάς 52 Νέες συνθέσεις δομικών υλικών άσπας–ασβέστη 56 Αναπαραγωγή παραδοσιακής τεχνικής πατητού κονιάματος 68Κεφάλαιο 3Έργο αποκατάστασης 73 Τεκμηρίωση κεντρικού λιθόστρωτου 74 Τεκμηρίωση ξερολιθικων τοίχων 76 Τεκμηρίωση στερνών και περιβάλλοντος χώρου 80 Βασικές αρχές επεμβάσεων 82 Αποκατάσταση τοίχου αντιστήριξης 84 Αποκατάσταση κεντρικού μονοπατιού 88 Αποκατάσταση στερνών 98Αντί επιλόγου 112

Στους τόπους και τους ανθρώπους

Εικ. 1, 2| Ηφαιστειακά πετρώματα, σκωρίες & λάβες (δεξιά) και ηφαιστειακή τέφρα, η θηραϊκή γη, (αριστερά) καλύπτουν εξ’ ολοκλήρου τη Θηρασιά. (Μ. Χασιώτη)01 02

1Σημειώσεις για ένα μικρό ηφαιστειακό νησί του Αιγαίου«Αν καθώς είπε ο Λε Κορμπιζιέ, αρχιτεκτονική σημαίνει το σοφό, σωστό και υπέροχο παιχνίδι όγκων συναθροισμένων κάτω από το φως, τότε στους πα-λιούς οικισμούς της Σαντορίνης, έχεις μιαν αποκάλυψη από τις πιο αυθεντικές της δύναμης της αρχιτεκτονικής δημιουργίας.Πάνω σ’ αυτό το αγέρωχο νησί, με το σημαδεμένο από τη μεγάλη γεωλογική περιπέτεια τοπίο, οι δρόμοι, τα σπίτια, οι αυλές και τ’ άλλα της ανθρώπινης οί-κησης στοιχεία, συνθέτουν πρωτόφαντα γλυπτικά συμπλέγματα, στερεομετρι-κούς σχηματισμούς όπου διημερεύουν εξαίσια ισορροπήματα φωτός και σκιάς, ωσάν από τα πριν λογαριασμένα.Και είναι όσα το μάτι βλέπει και μετράει τόσο αψεγάδιαστα στην πλαστική τους εντέλεια, και τόση των μεταξύ τους σχέσεων η μαγεία, που μπορεί να ξε-χαστείς για μια στιγμή και να νομίσεις πως πρόκειται για είδωλα σε χώρο πλα-σματικό, ή για δημιουργήματα σύγχρονου καλλιτέχνη που δουλεύει στο πλαίσιο μιας αφηρημένης γεωμετρίας...»Σάββας Κονταράτος, από το βιβλίο «Σαντορίνη», του Μιχαήλ Δανέζη, 1971. Διευθυντής Έκδοσης Εμμ. Α. Λιγνός.1Στο Κεφάλαιο 1 δίνονται βασικά στοιχεία της γεωλογικής ιστορίας του Αρ-χιπελάγους της Σαντορίνης, καθώς και σημερινά στοιχεία για τη Θηρασιά. Περιγράφεται ο οικισμός της Αγριλιάς, ως χαρακτηριστικό παράδειγμα της θηραϊκής υπόσκαφης αρχιτεκτονικής, ενώ παρατίθενται στοιχεία σχετικά με την οργάνωση του χώρου και τη διαχείριση του νερού.

2Η Θηρασιά είναι ένα μικρό νησί των Κυκλά-δων, εννέα τετραγωνικών χιλιομέτρων και τριακοσίων, περίπου, κατοίκων μέρος του ηφαιστειακού συμπλέγματος της Σαντορί-νης (που περιλαμβάνει και την Θήρα, την Παλαιά και Νέα Καμμένη και το Ασπρονήσι).Συγκαταλέγεται μαζί με τα Μέθανα, τη Μήλο και τη Νίσυρο στα ενεργά ηφαίστεια της χώρας μας, που βρίσκονται κατανεμη-μένα κατά μήκος μιας ζώνης πλάτους λί-γων δεκάδων χιλιομέτρων και μήκους 450 χιλιομέτρων, η οποία αρχίζει από τον Ισθμό της Κορίνθου και καταλήγει στη Νίσυρο. Η διάταξη των ηφαιστειακών κέντρων κατά μήκος αυτής της ζώνης ερμηνεύεται με την υποβύθιση της λιθοσφαιρικής πλάκας της Αφρικής κάτω από την περιοχή του Αιγαί-ου, η οποία δημιουργεί συνθήκες τέτοιες που επιτρέπουν τη γένεση του μάγματος.Καθοριστικής σημασίας γεγονός για την περιοχή αποτέλεσε η γνωστή μινωική ή θηραϊκή έκρηξη, που έλαβε χώρα κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα π.Χ. (Ύστε-ρη Εποχή του Χαλκού) και χάρη στην οποία απολαμβάνουμε τα απομεινάρια της σημε-ρινής καλντέρας. Είναι τότε που η Θηρασιά αποκόπηκε από τον ηφαιστειακό κώνο της Σαντορίνης, αποκτώντας την νησιωτικό-τητα της, ενώ με την απόθεση των προϊό-ντων της έκρηξης το ανάγλυφο και η ακτο-γραμμή του νησιού άλλαξαν δραστικά.Ιδιαίτερο στοιχείο του νέου τοπίου ήταν η κάλυψη του αναγλύφου κάτω από βαθιά στρώματα ελαφρόπετρας και ηφαιστεια-κής στάχτης, πάχους δεκάδων μέτρων, που διαμόρφωσαν τις επίπεδες επιφάνειες του νησιού αλλά και στη συνέχεια, μέσω της διάβρωσης, την εικόνα των χαρακτη-ριστικών βαθιών φαραγγιών που τέμνουν σήμερα το τοπίο.Στρώμα θηραϊκης γης, της τέφρας που κάλυψε το νησί κατα τη μεγάλη έκρηξη του 17ου αι. π.Χ.Τα παλαιότερα στρώματα της Θηρασιάς βρίσκο-νται στην περιοχή του Ακρωτηρίου ΣημαντήριΕικ. 3| Σύνθεση βασισμένη στη γεωλογική χαρτογράφηση της Θηρασιάς του 2016 από τους Δρ. Γ. Βουγιουκαλάκη, Δρ. Ν. Ανδρουλακάκη, Μ. Χριστοπούλου και Β. Σωματαρίδου (Ε.Α.Γ.Μ.Ε.).03Υπολείμματα από την εξόρυξη θηραϊκής γης καιελαφρόπετρας και παράκτιες χαλαρές αποθέσειςΑποθέματα ‘μινωικής’ τέφρας, από την τελευταίαμεγάλη έκρηξη του 1613 ± 10 έτη π.ΧΤόφφοι από την έκρηξη της Ρίβαςπριν από 21.000 έτηΛάβες ΘηρασιάςΑνώτερες σκωρίες ΙΙηλικίας 79-54 χιλ. ετώνΛάβες Σκάρουηλικίας 67 ± 10 χιλ. ετώνΛάβες Σημαντηρίουηλικίας 172 ± 4χιλ. ετώνΜεσσαίοι ΤόφφοιΗφαιστειοκλαστικέςαποθέσεις Σημαντηρίου1.1. Θηρασιά, τόπος ηφαιστειακός

3Στο ανώτερο στρώμα της καλντέρας, η ηφαιστειακή τέφρα της μινωικής έκρη-ξης, αλλιώς άσπα, όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι, ή θηραϊκή γη, όπως είναι γνωστή στην ιστορία της τεχνολογίας υλικών, απο-τέλεσε έναν από τους σημαντικότερους ορυκτούς πόρους που εξορύσσει και εμπο-ρεύεται το ελληνικό κράτος μέχρι τη σύγ-χρονη ιστορία.Είναι το διαθέσιμο «χώμα», το έδαφος που καλύπτει μεγάλο μέρος της Θήρας, σχεδόν ολόκληρη τη Θηρασιά και το Ασπρονήσι. Τέτοια ηφαιστειακά εδάφη καλύπτουν ένα πολύ μικρό πολύ ποσοστό του φλοιού της γης, μόλις 0,84% και λόγω των ιδιαιτεροτή-των τους αποτελούν περιοχές ιδιαίτερου ενδιαφέροντος (γεωλογικού, γεωργικού, οικονομικού κ.α.). Το ίδιο άφθονο ηφαι-στειακό έδαφος, σε συνδυασμό με ασβέ-στη και άλλα ηφαιστειογενή πετρώματα, χρησιμοποιήθηκε για αιώνες σε κονιάματα δόμησης, σκυροδέματα, επιχρίσματα και εν γένει με ποικίλους τρόπους στην αρχιτε-κτονική, ειδικότερα για την κατασκευή και προστασία των υπόσκαφων κτισμάτων.Η Θηρασιά συνίσταται αποκλειστικά σε ηφαιστειακά πετρώματα (Εικ. 1, 2). Συγκε-κριμένα, κίσσηρη, ηφαιστειακά πυροκλα-στικά υλικά, λάβες και σκωρίες διαφορε-τικής σύστασης καλύπτουν την επιφάνεια του νησιού. Τοπία εκατομμυρίων ετών, εκρήξεις και διαφορετικά ηφαιστειακά γε-γονότα αποτυπώνονται στη γεωλογία της Θηρασιάς (Εικ. 3).Η Θήρα αποτελείται από ηφαιστειακά και προηφαιστειακά πετρώματα: το μεγαλύτε-ρο τμήμα του νησιού καλύπτεται από κίσση-ρη, λάβες, σκωρίες, τόφφους και διάφορα πυροκλαστικά υλικά, ενώ διατηρεί και προ-ηφαιστειακό υπόβαθρο, κυρίως σχιστολιθι-κούς και ασβεστολιθικούς σχηματισμούς (Εικ. 4).Εικ. 4| Γεωλογικός χάρτης Θήρας και Θηρασιάς με υπόμνη-μα διαφόρων ηφαιστειακών αποθέσεων (Ε.Α.Γ.Μ.Ε., Βουγι-ουκαλάκης Γ., 1997).04Λάβες Νέας Καμένης (1570-1950)Λάβες Παλαιάς Καμένης (46-726 μ.Χ)ΤέφραΣύμπλεγμα θόλων Σκάρου - Θηρασιάς (~30-20ka)Ανδερίτες Οίας (~40-30ka)Λάβες Σκάρου (~67-54ka)Κώνοι τόφφων Βόρειας Θήρας καιδακτύλιος τοφφων Κολούμπου (~75-54ka)Λάβες Σημαντήρι (172ka)Λάβες Περιστερίου καιΝΔ κέντρων Θήρας (528-344ka)Λάβες Ακρωτηρίου (645-586ka)Προ-ηφαιστειακό υπόβαθρο(σχιστόλιθοι και ασβεστόλιθοι, Άνω Μεσοζωικό)Δρόμος Θερμή πηγή0 1 2km

41.2 Σημερινά στοιχείαΟ σημερινός πληθυσμός της Θηρασιάς ανέρχεται σε 319 κατοίκους (απογραφή του 2011). Πρωτεύουσα του νησιού είναι ο οικισμός του Μανωλά, ο οποίος αναπτύσσε-ται γραμμικά στην κορυφή της καλντέρας.Υπάρχουν δύο λιμάνια: η Ρίβα, το κεντρι-κό λιμάνι του νησιού, που εξυπηρετεί τη σύνδεση με τη Σαντορίνη και ο Κόρφος, τουριστικό μικρό λιμάνι με έντονη δραστη-ριότητα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Οι κάτοικοι του νησιού απασχολούνται με τον τουρισμό, την καλλιέργεια, την αμπε-λοοινική παραγωγή και την αλιεία. Τα τε-λευταία χρόνια υπάρχει έντονη αύξηση της οικοδομικής δραστηριότητας στο νησί, κυ-ρίως για την ανέγερση τουριστικών κατα-λυμάτων.Για τη Θήρα και τη Θηρασιά, το πλαίσιο προ-στασίας, όπως διαχρονικά εξελίχθηκε, ανα-πτύσσεται ακολούθως:► Κήρυξη της νήσου Θήρας ως τοπίου ιδι-αίτερου φυσικού κάλλους–ΦΕΚ 820/Β/7-10-1972► Κήρυξη της νήσου Θήρας ως τόπου ιστο-ρικού και ιδιαίτερου φυσικού κάλλους–ΦΕΚ 1127/Β/23-12-1972► Χαρακτηρισμός οικισμών του Νομού Κυ-κλάδων ως παραδοσιακών και καθορισμός ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης αυ-τών–ΦΕΚ 504/14-07-1988► Κήρυξη της νήσου Θηρασιάς ως αρχαιο-λογικού χώρου–ΦΕΚ 108/13-06-2016Εικ. 5| Χάρτης της Θηρασιάς με σημείωση των βασικών οι-κισμών του νησιού και των θέσεων εξόρυξης. (Μ. Χασιώτη) Το νησί είναι κηρυγμένο εξ’ ολοκλήρου ως αρχαιολογικός χώρος: υπάρχει σημαντική προϊστορική θέση στην Κοίμηση της Θε-οτόκου και βυζαντινή θέση οχυρωμένης οίκησης κοντά στον οικισμό του Μανωλά (θέση Κάστρο).Έχουν, ακόμη, εντοπιστεί διάφορες θέσεις αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, όπως: η θέση Προφήτης Ηλίας, κέντρο κατοίκη-σης κατά τους γεωμετρικούς χρόνους, κα-τάλοιπα ρωμαϊκής εποχής στο λιμάνι της Ρίβας, προιστορικός οικισμός στη Μονή Κοίμησες της Θεοτόκου στο ΝΑ άκρο του νησιού. Το Μοναστήρι της Κοίμησης απο-τελεί σημαντικό μνημείο του νησιού, όπου κάθε χρόνο λαμβάνει χώρα το έθιμο των Δεκαπεντάρηδων.05

5Εικ.6| Η πρωτεύουσα του νησιού, ο οικισμός του Μανωλά χτισμένος κατά μήκος της καλντέρας. (Φωτ: Π. Κωστούλας)Εικ. 7| Το μοναστήρι της Κοίμησης της Θεοτόκου στο ΝΑ άκρο του νησιού. (Φωτ: Μ. Χασιώτη)0607

6Εικ.8| Αεροφωτογραφία του οικισμού της Αγριλιάς. Διακρίνονται το κεντρικό μονοπάτι, η εκκλησία και τα πρώτα σπίτια στην είσοδο του οικισμού. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)08

71.3 Η περίπτωση της υπόσκαφης ΑγριλιάςΟ Ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου, χτι-σμένος το 1887, αποτελεί σημαντικό τοπό-σημο, ένα από τα ελάχιστα κτίρια του οικι-σμού που διατηρούνται σε καλή κατάσταση και ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτι-κά μνημεία του νησιού.Η εκκλησία των Εισοδίων είναι γνωστή και ως Παναγιά του Λαγκαδιού και παρουσιά-ζει μεγάλο ενδιαφέρον, τόσο για το μέγε-θός της σε σχέση με την κλίμακα των υπό-σκαφων κτισμάτων του οικισμού, όσο και για τον πλούσιο γλυπτικό και ζωγραφικό διάκοσμο της πρόσοψής της.Όπως όλες οι εκκλησίες της Αγριλιάς, εί-ναι ιδιοκτησία οικογένειας του νησιού, η οποία μεριμνά για τη συντήρησή της. Οι κάτοικοι επισκέπτονται την Αγριλιά με αφορμή το πανηγύρι των Εισοδίων της Θεοτόκου ή κάποια άλλη θρησκευτική τε-λετή. Κατά τους θερινούς μήνες αρκετοί ταξιδιώτες φτάνουν στον οικισμό πεζοπο-ρώντας ή με το ποδήλατο για να δουν το ναό των Εισοδίων και τις υπόσκαφες κατα-σκευές, τις σπηλιές του οικισμού.Η Αγριλιά (Εικ. 8) είναι ένας από τους υπό- σκαφους οικισμούς της Θηρασιάς, από τους μεγαλύτερους και παλαιότερους του νησιού. Υπόσκαφοι οικισμοί εντοπίζονται και στη Σαντορίνη, αλλά και σε άλλες πε-ριοχές της Ελλάδας και ευρύτερα της Με-σογείου.Δεν υπάρχουν ξεκάθαρες ενδείξεις για τη χρονολόγησή της Αγριλιάς. H παλαιότερη, ίσως, επίσημη εμφάνιση της Αγριλιάς εντο-πίζεται στον χάρτη της Αποστολής του Μοριά του 1829 (Εικ.9). Ο οικισμός ήκμασε κατά τη διάρκεια λειτουργίας των ορυχεί-ων θηραϊκής γης στη Θηρασιά (μέσα 19ου αι. έως αρχές 20ου αι.). Εγκαταλείφθηκε σταδιακά μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς οι κάτοικοι μετανάστευσαν μαζικά στα νέα βιομηχανικά κέντρα του Πειραιά και του Λαυρίου.Οι μαρτυρίες των κατοίκων αναφέρουν ότι στην Αγριλιά ο πληθυσμός έφτανε τους 1000 κατοίκους, μέχρι τη δεκαετία του 1950.Εικ. 9| Απόσπασμα χάρτη της Αποστολής του Μοριά (1829) με την παλαιότερη ίσως επίσημη εμφάνισή της Αγριλιάς (Πηγή: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b53020906x/f20.item#)09

8Χωρική οργάνωση και διαχείριση του νερούΗ Αγριλιά αναπτύσσεται κατά μήκος δύο χειμάρρων που κατηφορίζουν από τα ανα-τολικά προς τα δυτικά του νησιού. Η με-γαλύτερη νότια χαράδρα αποτελεί τον βα-σικό χώρο ανάπτυξης του οικισμού, ενώ, συνάμα, η κοίτη του χειμάρρου αποτελεί τον κεντρικό άξονα κυκλοφορίας (Εικ. 10, 11).Η ίδια η επιλογή της θέσης του οικισμού σχετίζεται με το γεγονός ότι ο χείμαρρος της Αγριλιάς συμπίπτει με ένα από τα με-γαλύτερα υπόγεια ρεύματα της Θηρασιάς, στις εκβολές του οποίου βρίσκεται και ένα από τα μεγαλύτερα πηγάδια του νησιού (Εικ. 12). Εικ. 10| Αεροφωτογραφία με υπόδειξη της χάραξης του κεντρικού μονοπατιού-χειμάρρου της Αγριλιάς. (πηγή χάρτη βάσης: Google)Εικ. 11| Στιγμιότυπο από την διαδρομή κατά μήκος της χαράδρας εντός της οποίας αναπτύσσεται η Αγριλιά. (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης).Είσοδος οικισμού ΑγριλιάςΕκκλησία ΑγριλιάςΜονοπάτι-χείμαρροςΜανωλάς1011

9Εικ. 12| Χαρτογράφηση του υδρογραφικού δικτύου της Θηρασιάς, απόδοση βασισμένη σε χάρτη του Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π. 2009. (Μ. Χασιώτη)Εικ. 13| Άποψη του κεντρικού μονοπατιού και της εκκλησί-ας της Αγριλιάς.(Φωτ: Δ. Παρίδης)Η εποχική, ροή του χειμάρρου καθόρισε την παράλληλη λειτουργία του για το με-γαλύτερο χρονικό διάστημα ως μονοπάτι, κατασκευασμένο με την τοπική ξερολιθική τεχνική του πλακωτού. Στη διαδρομή του υπάρχουν υπόσκαφες στέρνες και ξερο-λιθικοί τοίχοι, όλα πυρηνικά στοιχεία της χωρικής οργάνωσης και της διαχείρισης του νερού.1213Είναι αξιοσημείωτο ότι, ακόμη και σήμερα, οι ντόπιοι χρησιμοποιούν αδιακρίτως τους όρους δρόμος και ποταμός για να αναφερ-θούν στο κεντρικό μονοπάτι του οικισμού.

10Οι σπηλιέςΔιάφοροι κοινωνικοοικονομικοί, περιβαλ-λοντικοί και γεωμορφολογικοί παράγο-ντες καθόρισαν την ανάπτυξη των υπό-σκαφων κατασκευών, των σπηλιών, που συνιστούν βασικό στοιχείο του τοπίου της Αγριλιάς, το οποίο συγκροτείται με χαρα-κτηριστική πλαστικότητα και προσαρμογή στο φυσικό περιβάλλον (Εικ. 14). Τα υπόσκαφα κτίσματα είναι λαξευμένα στο μέτωπο του στρώματος της άσπας. Είναι θολωτά, χωρίς θεμέλια, με στενή πρόσοψη και μεγάλο βάθος. Η στέγαση των κτισμένων τμημάτων που βρίσκονται εκτός της σπηλιάς γίνεται με θόλους είτε κατασκευασμένους με χυτό κισσηρόδεμα (τοπικό σκυρόδεμα με ελαφρόπετρα και ασβέστη) είτε χτισμένους με λίθους και κονίαμα άσπας-ασβέστη.(Εικ. 15, 16)Εικ. 14| Αεροφωτογραφία με υπόσκαφες κατασκευές στη βόρεια χαράδρα του οικισμού. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)Ο οικισμός διαρθρώνεται σε τρεις βασικές στάθμες:I. Στην κατώτερη εντοπίζονται, κυρίως, κατοικίες και αυλές με υπαίθριες κατα-σκευές για τις καθημερινές δραστηριό-τητες, όπως στέρνες, φούρνοι και αποθη-κευτικοί χώροι, καθώς και κάναβες (χώροι παρασκευής κρασιού).II. Στη μεσαία και ανώτερη στάθμη εντοπί-ζονται κατασκευές που χρησιμοποιούνταν τόσο ως κατοικίες όσο και για τη στέγαση οικόσιτων ζώων.III. Στην κορυφογραμμή των χαραδρών εντοπίζονται αλώνια και καλλιεργήσιμες εκτάσεις διευθετημένες με ξερολιθιές και πεζούλες.14

11Εικ. 16| Εσωτερικό ερειπωμένου υπόσκαφου κτίσματος, Αγριλιά. (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)16Εικ. 15| Σκαριφήματα αποτύπωσης υπόσκαφης οικίας στην Αγριλιά της Θηρασιάς στο πλαίσιο του εργαστηρίου 'Κάτω από το Τοπίο'. (Σχέδια: N. Pasqualini, Μ. Γεωργίου, Α. Μηλιώνη, Σ. Πανάγος, Α. Ζαχαράκη)15

12Η υπόσκαφη οίκηση συνδυάζεται με υπαί-θριους χώρους και βοηθητικές κατασκευ-ές που ενσωματώνονται στο τοπίο. Η ζωή φαίνεται να μοιράζεται μεταξύ υπαίθριων και υπόσκαφων κατασκευών, μεταξύ της φανερής και κρυφής οίκησης2 (Εικ.17).Το μεγαλύτερο τμήμα του οικισμού αναπτύσ-σεται κατά μήκος της νότιας χαράδρας, όπου παρατηρούνται και οι περισσότερες κατοικίες και λοιπές κατασκευές.Σήμερα ανακατασκευασμένες οικίες υπό-σκαφες ή/και ημι-υπαίθριες, στη βόρεια, κυρίως, χαράδρα, και στην είσοδο του οικισμού φιλοξενούν τους λιγοστούς κα-τοίκους, εποχικούς ή μόνιμους. Η πλειο-νότητα των υπόσκαφων κτισμάτων της Αγριλιάς είναι ερειπωμένα και σε μέτρια έως κακή κατάσταση διατήρησης. Βασικό λόγο ετοιμορροπίας αρκετών κατασκευών αποτελεί η μεταγενέστερη απόληψη χρή-σιμου δομικού υλικού.2 Δανειζόμαστε τον όρο από την Ομ. Καθ. Κλαίρη Παλυβού.Εικ. 17| Υπαίθρια και υπόσκαφη οίκηση στην Αγριλιά. (Φωτ: Ά. Βέγκα)17

13Βιβλιογραφία κεφαλαίου 1Druitt, Timothy H., L. Edwards, R. M. Mellors, D. M. Pyle, R. S. J. Sparks, M. Lanphere, M. Davies, and B. Barreirio, (1999). Santorini volcano. Geological Society Memoir 19.Βουγιουκαλάκης, Γ., (2015). Η δημιουργία της Θηρασίας και η μορφολογία της την Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Θηρασία Ι. Μια διαχρονική διαδρομή, σελ. 21-31, Εκδ: Τα πράγματα, Αθήνα.Γκουλιοπούλου Β., Μολίδα Ο., Νάση Μ., (2015) Οι εκκλησίες της Θηρασιάς: ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου στην Αγριλιά. Θηρασία Ι. Μια διαχρονική διαδρομή, σελ. 179-193, Εκδ: Τα πράγματα, Αθήνα.Δανιήλ Α. (2021). Ο νησιωτισμός ως παράμετρος στην εξέλιξη μικρών νησιωτικών κοινωνιών στις Κυκλάδες την περίοδο18ου-19ου αιώνα. Η περίπτωση της Θηρασίας. Διδακτορική διατριβή. Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2018.Παλυβού, Κ., (2015). Φανερή και κρυμμένη οίκηση στη Θήρα και τη Θηρασία. Θηρασία Ι. Μια διαχρονική διαδρο-μή, σελ. 125-141, Εκδ: Τα πράγματα, Αθήνα. Ριτζούλη, Αικ.,(2015). H διαχείριση των υδάτων στο νησί της Θηρασίας. Θηρασία Ι. Μια διαχρονική διαδρομή, σελ. 206-217, Εκδ: Τα πράγματα, Αθήνα.Ριτζούλη Αικ., (2020). Σαντορίνη 1204-1956: η ιστορία της αρχιτεκτονικής. Επιστημονική επιμέλεια: Κλαίρη Παλυβού, Εκδόσεις Ίδρυμα Μπελλώνια, Σαντορίνη.Σμπόνιας, K., Farinetti, E., & Κορδατζάκη, Γ., (2015). Εξερευνώντας ένα ηφαιστειογενές τοπίο: η αρχαιολογική έρευνα επιφανείας στη Θηρασία (2007–2011) και τα πρώτα αποτελέσματα. Θηρασία Ι. Μια διαχρονική διαδρο-μή, σελ. 33-57, Εκδ: Τα πράγματα, Αθήνα.Σμπόνιας, K., Τζαχίλη I., & Μούλλου Δ., (2015). Ανιχνεύοντας το προϊστορικό τοπίο της Θηρασίας: προκαταρκτι-κά στοιχεία από την αρχαιολογική έρευνα. σελ. 53-76. Ιόνιος Λόγος, 5.Διαδικτυακές πηγέςhttp://5a.arch.ntua.gr/project/12817/13132 (τελευταία επίσκεψη 20/11/2022)https://whc.unesco.org/en/list/670/ (τελευταία επίσκεψη 20/11/2022)https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b53020906x/f20.item (τελευταία επίσκεψη 20/11/2022)Οπτικοακουστικό υλικό"Θηραϊκός όρθρος", ταινία μικρού μήκους, Κώστας Σφήκας, Σταύρος Τορνές, 1968"Στο σώμα της", ταινία μικρού μήκους, Ζαχαρίας Μαυροειδής, 2018

14

15Οι παραδοσιακές θηραϊκές τεχνικές δόμησηςΣτο Κεφάλαιο 2 εξετάζονται δύο βασικές παραδοσιακές τεχνικές δόμησης του Σαντο-ρινιού Αρχιπελάγους: η ξερολιθική τεχνική και η χρήση της θηραϊκής γης σε συνδυασμό με ασβέστη σε κονιάματα, επιχρίσματα και σκυροδέματα.Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται βασικά στοιχεία τυπολογίας και κατασκευαστι-κών χαρακτηριστικών ξερολιθικών δομών της Θηρασιάς και της Σαντορίνης που πα-ρατηρούνται ευρέως, με ειδικότερη αναφορά στους ξερολιθικούς τοίχους και τις λι-θοστρώσεις με την τεχνική του πλακωτού. Παράλληλα δίνονται γενικές πληροφορίες σχετικά με τη διαχρονική λειτουργία της τέχνης της ξερολιθιάς στον ελλαδικό χώρο, με αναφορά στο σύγχρονο πλαίσιο θεσμικής προστασίας της ως στοιχείο πολιτισμι-κής κληρονομιάς.Στη δεύτερη ενότητα παρατίθενται συνοπτικές πληροφορίες γύρω από το ιστορικό πλαίσιο της εκμετάλλευσης της θηραϊκής γης ως βιομηχανικό ορυκτό. Στη συνέχεια παρουσιάζεται αναλυτικά το υλικό που συλλέχθηκε κατά την πολύμηνη έρευνα πεδίου στη Θηρασιά: πληροφορίες από τις συνεντεύξεις με παλαιούς μάστορες της περιοχής και παρατηρήσεις από τον υπόσκαφο οικισμό της Αγριλιάς.Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα της εργα-στηριακής έρευνας που διεξήχθη στο πλαίσιο του προγράμματος ‘Κάτω από το τοπίο’, σχετικά με τη χρήση της τοπικής φυσικής ποζολάνης, της θηραϊκής γης, σε συνδυα-σμό με ασβέστη στην αρχιτεκτονική των δύο νησιών. Κονιάματα δόμησης, επιχρίσμα-τα εσωτερικού και εξωτερικού χώρου, στεγανωτικές επιστρώσεις από τις ιστορικές κατασκευές της Αργιλιάς μελετήθηκαν στο εργαστήριο, ώστε να κατανοηθεί η τεχνο-λογία παρασκευής τους. Στη συνέχεια, περιγράφεται η μεθοδολογία αναπαραγωγής τους, από την επιλογή των πρώτων υλών ασβέστη και θηραϊκής γης, την εργαστηρι-ακή αποτίμηση υλικών και τεχνικών, για αποκατάσταση ιστορικών κατασκευών ή/και σε νέες εφαρμογές.Σε διάφορα σημεία των ενοτήτων παρατίθενται λόγια των μαστόρων από την περιο-χή, όπως καταγράφηκαν στις συνεντεύξεις, που περιγράφουν και αναλύουν τη διαχεί-ριση των πρώτων υλών, τις παραδοσιακές τεχνικές και εφαρμογές. 2

16Εικ. 1| Η αναβαθμίδωση του τοπίου στην περιοχή της Αγριλιάς στη Θηρασιά (Αεροφωτογραφία: Γ. Κουτρόπουλος)2.1 Οι ξερολιθικές κατασκευές της Θηρασιάς και της Θήρας► Οι τοπικοί λίθοι διακρίνονται για την υψηλή τους σκληρότητα και αντοχή σε τριβή λόγω των χαλαζιακών και άλλων πυριτικών ορυκτών που περιέχουν, αλλά προσφέρουν μειωμένη δυνατότητα λάξευ-σης και διαμόρφωσης τους με λιθοξοϊκά εργαλεία.► Παρατηρείται διαφοροποίηση ανάμε-σα σε κατασκευές που βρίσκονται κοντά στις ακτογραμμές και σε εκείνες που βρί-σκονται στο εσωτερικό του νησιού. Στην πρώτη περίπτωση, η συλλογή της πρώτης ύλης από τους αιγιαλούς καθορίζει τη χρή-ση λίθων αποστρογγυλεμένων λόγω της επαφής τους με τη θάλασσα.► Συναντάται η χρήση λίθων μειούμενου μεγέθους καθ’ ύψος της κατασκευής, χω-ρίς ωστόσο να αποτελεί κατασκευαστικό κανόνα, αφού η παραδοσιακή πρακτική συνδέεται με τη χρήση του άμεσα διαθέσι-μου υλικού (Εικ. 3).01Οι ξερολιθικές κατασκευές αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο οργάνωσης του χώρου στη Θηρασιά για τη Θήρα, τη διευ-θέτηση του δημόσιου χώρου, ιδιοκτησιών και οδικών αξόνων, ενώ είναι άρρηκτα συν-δεδεμένες με τις τοπικές αγροτικές πρα-κτικές. Στη Θηρασιά, το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειας του νησιού είναι διευθετη-μένο με πεζούλες, οριζόντιες καλλιεργή-σιμες επιφάνειες διαμορφωμένες με ξερο-λιθικούς τοίχους αντιστήριξης (Εικ.1).Βασικό χαρακτηριστικό των ξερολιθικών κατασκευών της περιοχής αποτελεί η χρή-ση ηφαιστειακών λίθων· χρησιμοποιούνται διαφορετικής σύστασης γκρίζες έως μαύ-ρες λάβες (μαυρόπετρες ή σιδερόπετρες) και άλλα ηφαιστειακά πετρώματα σε διά-φορους χρωματισμούς, που εντοπίζονται σε όλη τη Θηρασιά και στο μεγαλύτερο μέ-ρος της Σαντορίνης (Εικ. 2).

17Κοινό χαρακτηριστικό των ξερολιθικών κατασκευών και ειδικά των αναλημματι-κών και ελεύθερων τοίχων στον αγροτικό χώρο του νησιού είναι ότι χτίζονται με λί-θους οι οποίοι βρίσκονται κοντά και γύρω από τη θέση κατασκευής, συνδυάζοντας με αυτό τον τρόπο την εκχέρσωση των χωρα-φιών. Στην ίδια λογική συναντάται, συχνά, η ενσωμάτωση στις κατασκευές μύδρων, ευ-μεγέθων ηφαιστειακών πετρωμάτων που εντοπίζονται στην περιοχή.Δύο βασικές κατηγορίες ξερολιθικών κα-τασκευών της Θηρασιάς και της Σαντορί-νης είναι:I. οι ξερολιθικοί τοίχοι ή τοίχοι από ξερό-πετρεςII. οι λιθοστρώσεις με την τοπική τεχνική του πλακωτούΗ τέχνη της ξερολιθιάςΜε τον όρο "τέχνη της ξερολιθιάς" αναφερόμαστε στην τεχνογνωσία και κατασκευή λίθινων δομών, χωρίς συνδετικό κονίαμα (εν ξηρώ). Οι υλικές μαρτυρίες ξερολιθικών κατασκευών, παγκοσμί-ως, την καθιστούν μία από τις αρχαιότερες τε-χνικές δόμησης· από τις μεγαλιθικές κατασκευές προϊστορικών οχυρώσεων εώς τις πιο πρόσφα-τες και ταπεινές κατασκευές του αγροτικού χώ-ρου της Μεσογείου, η τεχνική συνδιαλέγεται με τα υλικά, την τοπογραφία, τις κλιματικές συνθή-κες και τη λειτουργία. Στην Ελλάδα εντοπίζονται ξερολιθικές δομές όπως:► μνημειακές κατασκευές: οχυρώσεις, φρυκτω-ρίες, γεφύρια κ.α.► κτίσματα αγροκτηνοτροφικής χρήσης (αλώνια, πατητήρια, μητάτα, «κελιά», μελισσόσπιτα κ.α.)► κατασκευές που σχετίζονται με άλλες παρα-γωγικές δραστηριότητες (π.χ. ασβεστοκάμινα)► κατοικίες, μόνιμες ή εποχικές► έργα διαχείρισης νερού (μικροφράγματα, πηγά-δια, κανάλια ύδρευσης κ.α.)► έργα διευθέτησης ιδιοκτησιών, δρόμων, βο-σκοτόπων κλπ (περιφράξεις, ξερολιθικές επι-στρώσεις για διόδους, μονοπάτια και κλίμακες)► εκτεταμένα σύνολα ξερολιθικών τοίχων αντι-στήριξης για την καλλιέργεια της γης και τη δια-χείριση του αναγλύφου (αναβαθμίδες).Οι ξερολιθικές υποδομές αποτελούν αναπόσπα-στο στοιχείο του αγροτικού χώρου και διαχρο-νική πρακτική για τη διαχείριση του αναγλύφου, την εκμετάλλευση της γης και του λιγοστού νε-ρού. Ειδικότερα, στα νησιά του Αιγαίου, η αναβαθ-μίδωση του αγροτικού χώρου παρέχει τη βασική υποδομή για τις παραγωγικές δραστηριότητες, επιδρώντας καθοριστικά στη μεγάλης κλίμακας διαμόρφωσης του τόπου, του τοπίου και του πο-λιτισμού. Η τεχνική γνώση γύρω από την κατα-σκευή και συντήρηση των ξερολιθικών κατασκευ-ών κατέχεται τόσο από τεχνίτες της πέτρας όσο και από ανθρώπους της κοινότητας που μετέχουν των αγροκτηνοτροφικών δραστηριοτήτων. Η τε-χνογνωσία μεταφέρεται εμπειρικά από γενιά σε γενιά, προσαρμόζεται στα ιδιαίτερα χαρακτηρι-στικά κάθε τόπου και διαπλέκεται με άλλα πολι-τιστικά στοιχεία και πρακτικές, όπως μαρτυρεί και ο πλούτος ιδιωματικών όρων για την ξερολι-θιά που συναντάμε από περιοχή σε περιοχή.

18Εικ. 2| Διάφορα ηφαιστειακά πετρώματα χρησιμοποιούνται για την κατασκευή των ξερολιθικών τοίχων της υπαίθρου. (Φωτ: Α. Ζαχαράκη)Εικ. 3| Συχνά παρατηρείται η χρήση μεγαλύτερων λίθων στη βάση ενός ξερολιθικού τοίχου. (Φωτ: Α. Ζαχαράκη)0203

19Εικ. 4, 5| Ελεύθεροι τοίχοι και ξερολιθιές αντιστήριξης ορί-ζουν τον αγροτικό χώρο της Θηρασιάς. (Φωτ: Ι. Ντούτση)Από τα μέσα του 20ου αιώνα, μια σειρά παραγό-ντων όπως η εγκατάλειψη της ελληνικής υπαί-θρου, η μείωση και η εκμηχάνιση των πρωτογε-νών παραγωγικών δραστηριοτήτων, η εισαγωγή του τσιμέντου και άλλων σύγχρονων υλικών δό-μησης, οι αλλαγές χρήσεων γης και η έντονη ανοικοδόμηση υποβαθμίζουν σταδιακά τη χρήση των ξερολιθικών κατασκευών.Νομική διάστασηΗ "τέχνη της ξερολιθιάς", ως άυλο πολιτιστικό στοιχείο, είναι εγγεγραμμένη στο Εθνικό Ευρε-τήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς από το 2015, ενώ το 2018 εγγράφηκε στον "Αντιπρο-σωπευτικό Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κλη-ρονομιάς της Ανθρωπότητας" της UNESCO, κατ’ εφαρμογή του αρ. 16 της Σύμβασης της UNESCO 2003 για την Προστασία της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.Η ελληνική και διεθνής νομοθεσία για την προ-στασία της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς αναγνωρίζουν τη de facto σύμπλεξη της υλικής και άυλης διάστασης της τέχνης της ξερολιθιάς. Ρητά πλέον ο Κώδικας νομοθεσίας για την Προ-στασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολι-τιστικής Κληρονομιάς (Νόμος 4858/2021) εντάσ-σει στο αντικείμενο προστασίας όχι μόνο τις άυλες πρακτικές, αναπαραστάσεις, εκφράσεις, γνώσεις και τεχνικές, αλλά και τις ίδιες τις ξε-ρολιθικές κατασκευές, τα εργαλεία, αντικείμενα, χειροτεχνήματα και χώρους που σχετίζονται με αυτές.Πέραν της προστασίας της ως πολιτιστικό στοι-χείο, η σύγχρονη έρευνα γύρω από την ξερολιθιά αναδεικνύει τη σημασία διατήρησης της πρακτι-κής και της προστασίας των ξερολιθικών κατα-σκευών, καθώς μπορούν να αποτελέσουν βιώσι-μες λύσεις για τη διαχείριση του χώρου και των φυσικών πόρων.0405“Καλντερίμι κάνουμε με τις πέτρες που μαζεύουμε από τα αμπέλια.”Νίκος Ρούσσος ή "Μπουσούλας"

20Εικ. 6| Σημερινή αμπελοκαλλιέργεια σε λίθινους αναβαθμούς στη Σαντορίνη, έξω από το Μεγαλοχώρι. Διακρίνονται μεγάλοι ηφαιστειακοί μύδροι, ενσωματωμένοι στους τοίχους αντιστήριξης. (Φωτ: Ι. Ντούτση)Οι τοίχοιΟι τοίχοι ταξινομούνται σε δύο κατηγορίες, στους αναλημματικούς και τους ελεύθερους.κού τοπίου και παρέχουν πολλαπλά οφέλη για την καλλιέργεια, όπως η μέγιστη συ-γκράτηση του νερού στο έδαφος, η συγκρά-τηση γαιών και η μείωση της διάβρωσης του εδάφους. Στην περιοχή της Σαντορίνης και της Θηρασιάς, οι πεζούλες συνδέονται ιδιαίτερα με τις παραδοσιακές αμπελουρ-γικές πρακτικές, καθώς εκεί φυτεύονται τα αμπέλια, ώστε να προστατεύονται από τον αέρα και την ξηρασία. Η αμπελοκαλ-λιέργεια στις πεζούλες αποτελεί μια ιδι-αίτερα δύσκολη και επίπονη παραδοσιακή αμπελουργική πρακτική, που συναντάται και σε άλλα νησιά του Αιγαίου (Εικ. 6).06Αναλημματικοί τοίχοιΛειτουργούν ως τοίχοι αντιστήριξης και έχουν μόνο μια πλευρά τους ελεύθερη. Το ύψος τους είναι ανάλογο με την κλίση του εδάφους και συνήθως κυμαίνεται από μισό μέχρι δυόμισι μέτρα, σε περίπτωσεις και εώς τέσσερα μέτρα. Οι αναλημματικοί τοί-χοι απαντώνται, κυρίως, ως:Λίθινοι αναβαθμοίΔιαμορφώνουν τις πεζούλες, τις επίπεδες καλλιεργήσιμες επιφάνειες του νησιού και ακολουθούν τις ισοϋψείς του εδάφους. Αποτελούν βασικό στοιχείο του νησιωτι-

21Εικ. 7| Ξερολιθικός τοίχος για τη διαχείριση του χώρου και του νερού στην Αγριλιά. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)Εικ. 8| Ελεύθερος ξερολιθικός τοίχος στη Θηρασιά το 1974 (Συλλογή Λ. Ζώρζου - Santorini Archive Project).Τοίχοι για τη διαχείριση του χώρου και του νερούΣτους υπόσκαφους οικισμούς που δια-μορφώνονται κατά μήκος χαραδρών και χειμάρρων, εντοπίζονται ξερολιθιές, που συχνά ξεπερνούν τα δύο μέτρα, οι οποίες οριοθετούν τις κεντρικές αρτηρίες κυκλο-φορίας, λειτουργούν ως προστατευτικοί τοίχοι αντιστήριξης και ορίζουν αναχώμα-τα και πλατώματα για τη δημιουργία ελεύ-θερων χώρων, όπως αυλές και δρόμους (Εικ. 7).Παράλληλα, αυτοί οι ξερολιθικοί τοίχοι χρησιμεύουν στη διοχέτευση του νερού των χειμάρρων και των όμβριων υδάτων προς κανάλια άρδευσης των καλλιεργει-ών και προς κατασκευές συλλογής νερού, όπως στέρνες που βρίσκονται είτε ενσω-ματωμένες στο δίκτυο μονοπατιών είτε στις αυλές των οικιών.Ελεύθεροι τοίχοι ή διπλής όψηςΑυτή η κατηγορία ξερολιθικών τοίχων απα-ντάται, κυρίως, στον αγροτικό χώρο της περιοχής και περιλαμβάνει κατασκευές που επιτελούν ρόλο διαχωρισμού και ορι-οθέτησης ιδιοκτησιών, δρόμων, περιοχών κτηνοτροφικής χρήσης κλπ. Εντός των οι-κισμών, λειτουργούν κυρίως ως φράχτες (Εικ. 8, 9).Μεγάλοι ηφαιστειακοί λίθοι, οι μύδροι που εντοπίζονται στο τοπίο της Θήρας και της Θηρασίας, ενσωματώνονται και στις δύο κατηγορίες ξερολιθικών τοίχων. Συχνά, η ίδια η χάραξη των τοίχων προσαρμόζεται ώστε να συμπεριλάβει τους μύδρους στην κατασκευή, για την ενίσχυση της στατικής τους επάρκειας.070809Εικ. 9| Ελεύθερος ξερολιθικός τοίχος νότια από τα Φηρά, 1938. (Συλλογή Λ. Ζώρζου - Santorini Archive Project)

22ΛιθοστρώσειςΜια μεγάλη κατηγορία ξερολιθικών κατα-σκευών που εντοπίζονται στα δύο νησιά, στην Ελλάδα και ευρύτερα στον μεσογεια-κό χώρο αφορά στις λιθοστρώσεις.Κοινό χαρακτηριστικό αυτών είναι η εν ξηρώ δόμηση και η έμφαση σε μηχανικούς τρόπους στήριξης και σταθερότητας των κατασκευών, που βασίζονται στο βάρος του υλικού, την πάκτωση και περίσφιξη των λίθων, αλλά και την αξιοποίηση φυσι-κών ή κτιστών στοιχείων του περιβάλλο-ντος χώρου.Στην περιοχή της Θήρας και της Θηρα-σιάς υπάρχει η παραδοσιακή τεχνική του πλακωτού, η οποία εφαρμόζεται σε πολ-λά είδη κατασκευών, με διαφοροποιήσεις Εικ. 10| Μονοπάτι στα Φηρά την δεκαετία του 1930 με το αρχοντικό Κουτσογιαννόπουλου, τη φάμπρικα της οικογέ-νειας Νομικου και την Μητρόπολη στο βάθος.(Συλλογή Λ. Ζώρζου - Santorini Archive Project)Η τεχνική του πλακωτούΗ τεχνική βασίζεται στη διαμόρφωση του υποστρώματος 20-25 εκ. χαμηλότερα από την τελική στάθμη της επιφάνειας και τη χρήση σφηνοειδών λίθων (αδράλες) οι οποίοι τοποθετούνται κατακόρυφα, ώστε να είναι ορατή η μικρή και επίπεδη τους επιφάνεια και σφηνωμένη καλά στην υπό-βαση η πίσω πλευρά τους.Η κατασκευή ξεκινά με την τοποθέτη-ση οδηγών (καδένων), σειρών από μεγα-λύτερους λίθους οι οποίες ορίζουν την επιφάνεια του καταστρώματος και δια-μορφώνουν τις κλίσεις. Στη συνέχεια, το εσωτερικό του καταστρώματος συμπλη-ρώνεται με μικρότερους λίθους, κατάλ-ληλα συναρμοσμένους και σφηνωμένους, ώστε να ακουμπούν οι πέτρες μεταξύ τους και να δημιουργούνται ελάχιστα κενά. Για τον έλεγχο της επιφάνειας χρησιμοποιεί-ανάλογα με τις λειτουργικές ανάγκες και τις απαιτήσεις βατότητας, την τοποθεσία (αγροτική κατασκευή ή εντός οικισμού), το διαθέσιμο υλικό, τη γεωμορφολογία και τοπογραφία της περιοχής. Έτσι, εντοπίζο-νται κατασκευές που αφορούν λιθοστρώ-σεις δρόμων, αγροτικών μονοπατιών ή ρυμιδιών (μικρότερων δρόμων εντός οικι-σμών), αλωνιών, αυλών και δημόσιων χώ-ρων, καθώς και δάπεδα κτισμάτων.Στη Σαντορίνη εντοπίζεται, ακόμη, η τεχνι-κή του βοτσαλωτού, σε πιο επιμελημένες δημόσιες ή ιδιωτικές κατασκευές, ειδική κατηγορία λιθόστρωσης με βότσαλα, που συχνά φέρουν περίτεχνα διακοσμητικά μο-τίβα. Αντίστοιχες καταστασκευές δεν πα-ρατηρούνται στην πιο αγροτική Θηρασιά.ται ξύλινος ή μεταλλικός πήχης, ενώ οι αρ-μοί πληρώνονται με θηραϊκή γη και άμμο από τους χειμάρρους του νησιού (ψαθίμι).Η επιλογή της τεχνικής του πλακωτού σε μονοπάτια και δρόμους, σε πλατώματα και χώρους δημόσιας χρήσης στους παραδο-σιακούς οικισμούς εξυπηρετούσε τόσο τη διέλευση ανθρώπων και ζώων όσο και τη συλλογή του βρόχινου νερού (Εικ. 10). Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των υπόσκαφων οικισμών, όπου τα μονοπάτια κατασκευάζονται στις κοίτες των χειμάρ-ρων εποχικής ροής, αναπτύσσοντας τόσο δίκτυα οργάνωσης του δημόσιου και ιδι-ωτικού χώρου, αλλά και τρόπους διαχεί-ρισης των ομβρίων υδάτων με υποδομές αποθήκευσης νερού.

2310

24ΜονοπάτιαΤα μονοπάτια λιθοστρώνονταν με την τε-χνική του πλακωτού, ενώ συχνά περιλαμ-βάνουν και βαθμίδες (σκαλοπάτια) ανά συγκεκριμένες αποστάσεις, ανάλογα με τη γεωμορφολογία του εδάφους και ειδικότε-ρα στα ανηφορικά σημεία της διαδρομής. (Εικ. 11-13). Χαρακτηριστικά είναι τα μονοπάτια που κατασκευάζονται για να ενώσουν τους οι-κισμούς πάνω στη καλντέρα με τα λιμάνια, όπως το μονοπάτι που οδηγεί στον Κόρφο από τον Μανωλά στη Θηρασιά και το μονο-πάτι που οδηγεί στον όρμο του Αμμουδίου από την Οία στη Θήρα (Εικ. 14-16). Ανά πε-ριπτώσεις ενσωματώνονται μύδροι που λειτουργούν είτε ως δάπεδο είτε ως σκα-λοπάτι και ενισχύουν τη σταθερότητα της κατασκευής.Εικ. 11| Το μονοπάτι από την Σχολή Μαρτινούς προς τον Προφήτη Ηλία το 1938. (Συλλογή Λ. Ζώρζου - Santorini Archive Project)1112 13Εικ. 12| Μονοπάτι στο Φηροστεφάνι το 1960. (Συλλογή Λ. Ζώρζου - Santorini Archive Project)Εικ. 13| Ο κεντρικός δρόμος στον Πύργο Καλλίστης ανάμε-σα στα νεοκλασικά κτίρια τη δεκαετία του 1930. (Συλλογή Λ. Ζώρζου - Santorini Archive Project)

25Εικ. 14, 15, 16| Απόψεις του μονοπατιού που οδηγεί στο λιμάνι του Κόρφου από τη χώρα τον Μανωλά στη Θηρασιά: διακρίνο-νται οι βαθμίδες του μονοπατιού και η τεχνική του πλακωτού. Αν και το παραδοσιακό πλακωτό διατηρούνταν σε καλή κατά-σταση, το μονοπάτι λιθοστρώθηκε εκ νέου με χρήση τσιμέντου την τελευταία πενταετία. (Φωτ: Κατερίνα Ριτζούλη)1614 15

2617

27Αυλές και δάπεδαΟι αυλές των κατοικιών ήταν, στην πλειο-ψηφία τους, επίσης, κατασκευασμένες με πλακωτό, το οποίο είχε τις κατάλληλες ρύ-σεις, ώστε να οδηγεί το νερό της βροχής προς συλλογή και αποθήκευση στη στέρνα του σπιτιού (Εικ. 17). Αυτές οι κατασκευές ήταν συνήθως πιο επιμελημένες σε σχέ-ση με τα μονοπάτια, λόγω των αυξημένων απαιτήσεων βατότητας.Το δάπεδο των εσωτερικών χώρων, συ-νήθως υπόσκαφων, κτισμάτων που χρησι-μοποιούνταν για παραγωγικές δραστηριό-τητες, (κάναβες και ρακιδιά) ήταν, συχνά, κατασκευασμένο με πλακωτό, ώστε να εί-ναι ανθεκτικό στα υψηλά φορτία, ενώ ήταν διαμορφωμένο με ρύσεις ώστε να απορρέ-ουν τα όμβρια ύδατα και να καθαρίζεται.ΑλώνιαΤα αλώνια είναι κυκλικές επίπεδες επιφά-νειες που χρησιμοποιούνταν για τον δια-χωρισμό των κόκκων (αλώνισμα) των σι-τηρών. Το δάπεδό τους ήταν επιστρωμένο με πλακωτό, ενώ η περίμετρός τους ήταν οριοθετημένη από σειρά όρθιων λίθων–τις αδράλικες-τοποθετημένων επίσης εν ξηρώ στο έδαφος.Τα αλώνια κατασκευάζο-νταν κοντά στις καλλιέργειες και σε υψώ-ματα, ώστε να εκμεταλλεύονται τη δύναμη του αέρα κατά το λίχνισμα, δηλ. τη διαδι-κασία με την οποία γίνεται η διαλογή των σπόρων του σιταριού από το άχυρο.Εικ. 17| Εσωτερική αυλή στο Μεγαλοχώρι (Αρχείο Μαρίας Σω-τηροπούλου- Αρβανίτη, Παραχώρηση:Santorini Archive Project)

282.2 Η χρήση της θηραϊκής γηςΤο ιστορικό πλαίσιοΗ άσπα εξορυσσόταν στη Θήρα και τη Θη-ρασιά για περίπου 140 χρόνια· όπως ανα-φέρει η ιστορικός Λήδα Παπαστεφανάκη “...η σταδιακή χρησιμοποίηση της θηραϊκής ηφαιστειακής τέφρας σε λιμενικά έργα στη Μεσόγειο έχει μια συγκεκριμένη χρονικό-τητα, το τέλος του 18ου αιώνα και το 19ο αιώνα...”.Χρησιμοποιήθηκε με ποικίλους τρόπους σε σημαντικά έργα υποδομών στην Ελλά-δα και στο εξωτερικό και αποτέλεσε ση-μαντικό βιομηχανικό ορυκτό του οποίου η εκμετάλλευση σταμάτησε οριστικά στις αρχές της δεκαετίας του 1980, υπό την αύ-ξηση της τουριστικής δραστηριότητας στη Σαντορίνη και υπό τις πιέσεις για μέτρα περιβαλλοντικής προστασίας του τοπίου. Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι ο όρος θηραϊκή γη χρησιμοποιείται ακόμα και σή-μερα ως εμπορική ονομασία, για να περι-γράψει αντίστοιχα ηφαιστειακά υλικά που εξορύσσονται στον ελλαδικό χώρο (ποζο-λάνες Νισύρου και Πέλλας) και χρησιμο-ποιούνται, μεταξύ άλλων, στην παραγωγή τσιμέντου και άλλων δομικών υλικών.Πλούσιο αρχειακό υλικό του Τεχνικού Επι-μελητηρίου της Ελλάδος (ΤΕΕ) προέκυψε από μακρόχρονη έρευνα γύρω από τις ιδιό-τητες και τις δυνατότητες χρήσης του υλι-κού στη δόμηση, από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, βιομηχανίες και επιστημονι-κούς φορείς της Ελλάδας και του εξωτε-ρικού (Εικ. 18, 19). Το ερευνητικό ενδιαφέ-ρον συμβαδίζει με τη βιομηχανοποίηση και προτυποποίηση της εξόρυξης και επεξερ-γασίας στις διάφορες θέσεις και εγκατα-στάσεις που δημιουργούνται, κυρίως στη Θήρα, αλλά και στη Θηρασιά.Εικ. 18, 19| Αρχειακό υλικό του ΤΕΕ από τις αρχές του 20ου αιώνα αποτυπώνει τη μακρόχρονη έρευνα γύρω από τη χρήση της θηραϊκής γης. (Πηγή: Βιβλιοθήκη ΤΕΕ)18 19 20

29Από τα μέσα του 19ου αιώνα ξεκινάει η συ-στηματική εξόρυξη θηραϊκής γης στη Θη-ρασιά. Υπήρχαν δυο μεγάλα ορυχεία, το ένα στο βόρειο τμήμα κοντά στον οικισμό του Κόρφου (Ορυχείο Δεσποτίδη) (Εικ. 20) και ένα στο νοτιοδυτικό τμήμα (Ορυχείο Αλα-φούζου) (Εικ. 21). Ειδικότερα, η εξόρυξη θηραϊκής γης στο νότιο άκρο του νησιού σχετίζεται στενά με τις πρώτες ανασκα-φές που έγιναν στη Θηρασιά.Τα υλικά κατάλοιπα της εξορυκτικής δρα-στηριότητας και επεξεργασίας της θηρα-ϊκής γης είναι έντονα σε διάφορα σημεία των δύο νησιών, θέτοντας σήμερα προ-βληματισμούς για την αποκατάσταση του εξορυκτικού τοπίου, αλλά και για τη συ-νολικότερη αξιοποίηση και ανάδειξη του σπουδαίου γεωλογικού και βιομηχανικού παρελθόντος της περιοχής Η άσπα και τα ηφαιστειακά πετρώματα εφαρμόζονται από την αρχαιότητα στην αρχιτεκτονική του Σαντορινιού αρχιπελά-γους, του Αιγαίου και ευρύτερα· η χρήση τους εγγράφεται σε ένα πλαίσιο ιστορικών τεχνολογιών υδραυλικών κονιαμάτων και σκυροδεμάτων, κατ΄αντιστοιχία της χρή-σης των ιταλικών ποζολανών και ηφαιστει-ακών πετρωμάτων στα ρωμαϊκά σκυροδέ-ματα και κονιάματα, σε χερσαία και λιμενικά έργα της Μεσογείου, με πλούσια τεκμηρί-ωση από την αρχαιότητα. Βάσει αυτής της σύγκρισης, στο Αιγαιακό ανάλογο δεν υπάρ-χει συστηματική μελέτη της χρήσης της θηραϊκής γης, παρά το γεγονός ότι υδραυ-λικά κονιάματα και σκυροδέματα καταγρά-φονται σε χρήση στον ελλαδικό χώρο από τον 2ο αι. π.Χ, ειδικότερα σε κατασκευές που βρίσκονται σε επαφή με το νερό, όπως δεξαμενές, λουτρά, κρήνες, λιμενικά έργα,Εικ. 20, 21| Σημερινή όψη των δύο βασικών θέσεων εξόρυξης θηραϊκής γης στη Θηρασιά. 20: τα ορυχεία Δεσποτίδου στη βό-ρεια πλευρά. (Φωτ: Π. Κωστούλας). 21: τα ορυχεία Αλαφούζου στη νοτιοδυτική πλευρά. (Φωτ: Α. Ζαχαράκη)21

30Σημειώσεις πεδίουΠαρακάτω παρατίθενται βασικές πληροφο-ρίες από συνεντεύξεις με παλαιούς μάστο-ρες από τη Θήρα και τη Θηρασιά, οι οποίες διεξήχθησαν στο πλαίσιο της έρευνας για τη χρήση της θηραϊκής γης στην παραδοσι-ακή αρχιτεκτονική της περιοχής.Οι περισσότεροι από αυτούς εργάστηκαν με τα παραδοσιακά υλικά του τόπου ως νεαροί μαθητευόμενοι στην οικοδομή, πριν την εισαγωγή του τσιμέντου και των σύγ-χρονων τεχνικών, που υιοθετήθηκε και εντάθηκε στη διάρκεια του προγράμματος ανοικοδόμησης της Σαντορίνης μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1956.Παράλληλα, αποτυπώνονται αρχιτεκτονι-κές παρατηρήσεις από τον υπόσκαφο οι-κισμό της Αγριλιάς, με έμφαση στον ρόλο των συνδετικών κονιαμάτων και λοιπών δομικών υλικών στην κατασκευή.Λαϊκοί μάστορες θυμούνται ακόμα διαδι-κασίες που λάμβαναν χώρα μέχρι και την δεκαετία του ’60, όπως το ζύμωμα αυτού του ηφαιστειακού χώματος3, της άσπας ή πορσελάνης, με πολτό υδρασβέστου μέχρι να γλινώσει4 η λάσπη δόμησης, αλλά και τα δρομόνια5 κοσκινίσματος των πρώτων υλών.Το ηφαιστειακό έδαφος της περιοχής χρη-σιμοποιήθηκε σε κονιάματα6, σκυροδέματα και άλλα υλικά των υπόσκαφων και ιστο-ρικών κατασκευών, στη Θήρα και τη Θηρα-σιά. ► Σε συνδυασμό με πολτό ασβέστη, η άσπα δίνει μίγματα με υδραυλικές ιδιότη-τες, που βελτιώνονται όσο παραμένουν σε επαφή με το νερό, ενώ παρουσιάζουν υψη-λή ανθεκτικότητα στις περιβαλλοντικές συνθήκες και την επίδραση της υγρασίας. Η άσπα θέλει υγρασία, ανέφεραν σχεδόν όλοι οι μάστορες.Η πορσελάνη έχει ένα ιδίωμα, όταν αυτό το χαρμάνι που λέμε ότι είναι από χώμα και ασβέστη... όταν η πορσελάνη βρίσκει υγρασία γίνεται δυνατότε-ρη και από τσιμέντο... την βλέπεις, αλλάζει χρώμα, μαυρίζει και δεν την κόβει ούτε κομπρεσέρ, ούτε τίποτα. Τα παλιά τα σπίτια έχουν υγρασία. Τα καινούρια υλικά μαδάνε. Αλλά ο σοβάς με την άσπα-ασβέστη, δύσκολα θα φύγει, διότι αυτός σφίγγει περισσότερο. Όταν υπάρχει υγρασία, η πορσε-λάνη έχει μεγάλη αντοχή, πολύ δύναμη.Νίκος Ρούσσος, "Μπουσούλας"Συνεντεύξεις με μάστορες και παρατηρήσεις από την Αγριλιά3 Οι μάστορες αναφέρονται με τον όρο χώμα στη θηραϊκή γη. Χρησιμοποιούν και τον όρο πορσελάνη, ο οποίος εντοπίζεται και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας για αντίστοιχης φύσεως υλικά και πιθανώς προκύπτει ως παράφραση του ποζολάνη.4 Με τον όρο να γλινώσει οι μάστορες αναφέρονται πιθανόν στη λιπαρή υφή του μίγματος άσπας και ασβέστη , η οποία αποτελούσε ένδειξη καλής ποιότητας.5 Το δρομόνι είναι το κόσκινο.6 Τα κονιάματα είναι μίγματα μίας ή περισσοτέρων συνδετικών υλών (κονιών), νερού, λεπτόκοκκων αδρανών (<5 mm) και ενδεχομένως ειδικών προσθέτων (όπως ποζολάνες κ.α), τα οποία έχουν αξιόλογη ρευστότητα και πλαστικότητα όταν είναι νωπά, ενώ αποκτούν μετά την πήξη και σκλήρυνση, μηχανική αντοχή και άλλες φυσικές και χημικές ιδιότητες. Όταν τα αδρανή είναι πάνω από 5 mm αναφερόμαστε σε σκυροδέματα.

31Την άσπα τη χρησιμοποιούσαμε μεχρι το 1965. Είχαμε ανθρώπους που κάνανε υλικά, σκάβανε και μας κουβαλούσανε με τα γαϊδούρια και τους πληρώναμε. Τα εργοστάσια δεν πουλούσαν δεν έδιναν άσπα τοπικά, μόνο εξήγαγαν, αλλά δεν υπήρχε λόγος να πάω από το εργο-στάσιο να πάρω αφού μας εξυπη-ρετούσαν. Η κατασκευή που είχαν κάνει αυτοί ήταν για να φορτώνουν καράβια.Παναγιώτης ΡούσσοςΤην άσπα την παίρναμε εκεί που σκάβαμε... αυτή η δεξαμενή που λέμε έβγαζε ποσότητα, που να την καταναλώσεις. Αυτή την πορ-σελάνη την κοσκινίζαμε από σίτα, δρομόνι το λέγαμε εμείς, για να φύγουνε τα χοντρά. Δεν πετάγαμε τίποτα.Νίκος Ρούσσος ή "Μπουσούλας" ► Τα παραδοσιακά μίγματα ήταν συχνά πολύ πλούσια σε άσπα (αναλογίες εώς 1/7 μέρη όγκου ασβέστη και άσπας). Σε πιο προσεγμένες κατασκευές και μετά το σει-σμό του 1956 αυξήθηκε η ποσότητα του ασβέστη που χρησιμοποιούνταν.Αναφέρθηκε από μάστορες της Σαντορίνης και η χρήση άμμου στα θηραϊκά κονιάματα, από τη θάλασσα ή από ρέματα, αλλά η συ-νήθης πρακτική περιλαμβάνει κοσκίνισμα της ίδιας της άσπας για τη διαμόρφωση κλασμάτων αδρανών με διαφορετική κοκ-κομετρία. ► Η θηραϊκή γη εξορυσσόταν εντατικά στη Θήρα και τη Θηρασιά μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Ωστόσο, δε φαίνεται να υπήρ-χε σύνδεση της τοπικής χρήσης με την βιο-μηχανική δραστηριότητα. Η προμήθειά της γινόταν είτε από μικρής κλίμακας τοπικά λατομεία που κοσκίνιζαν την πρώτη ύλη, είτε κατά την οικοδόμηση μιας κατασκευ-ής ως υλικό εκσκαφών που επεξεργάζο-νταν κατευθείαν οι μάστορες. ► Ο ασβέστης ερχόταν σε άνυδρη μορφή (πέτρα) από την Αθήνα, τον Πειραιά, την Πάρο και άλλα νησιά του Αιγαίου, μέχρι το 1970. Σβηνόταν σε βαρέλια και λάκκους και χρησιμοποιούνταν σε μορφή πολτού στην οικοδομή μαζί με την άσπα. Αργότε-ρα, λειτούργησαν ασβεστοκάμινα με καύ-σιμη ύλη κάρβουνο στη Σαντορίνη, κυρίως στο προηφαιστειακό υπόβαθρο του νησιού, όπου υπάρχουν ασβεστόλιθοι.[τον ασβέστη]...μας το φέρναν πέ-τρα, εμείς το ρίχναμε στο λάκκο με νερό, το ταράζαμε για να λιώσει η πέτρα. Μετά από κάποιους μήνες είχε σφίξει! Έπρεπε να περάσουν τουλάχιστον 15-20 μέρες για να τον δουλέψεις τον ασβέστη, να έρθει να κρυώσει για να μην δημιουργή-σει προβλήματα στα σοβατίσματα, να μην πετάξει μανικιές…Νίκος Ρούσσος ή "Μπουσούλας"

32Εικ. 22, 23| Εξωτερική και εσωτερική όψη υπόσκαφων κατοικιών στην Αγριλιά. (Φωτ: Ι. Ντούτση)Κονιάματα άσπας και πολτού ασβέστη σε συνδυασμό με μαύρες και κόκκινες συμπα-γείς ή πορώδεις ηφαιστειακές πέτρες και ελαφρόπετρες αποτελούν τα κύρια υλικά κατασκευής των υπόσκαφων κτισμάτων (Εικ. 22, 23). Για τη σταθεροποίηση του φυ-σικού βράχου της άσπας, όπου χρειαζόταν, χρησιμοποιούνταν ένα γαλάκτωμα (δηλ. ένα πλούσιο σε ασβέστη ασβεστόνερο), το γαλάκτισμα.Οι λίθοι φαίνονται σφηνωμένοι μέσα στο άφθονο κονίαμα και τοποθετημένοι χωρίς ιδιαίτερη επιμέλεια στο χτίσιμο, γεγονός που υποδεικνύει την επίγνωση των τεχνιτών για την αντοχή του κονιάματος (Εικ. 24-26).Η ελαφρόπετρα παίζει σημαντικό ρόλο στην υπόσκαφη αρχιτεκτονική, ως αυτό-νομο δομικό υλικό, ως βασικό συστατικό του κισσηροδέματος, αλλά και ως συστα-τικό της ίδιας της άσπας σε κάθε κλάσμα της. Ως λίθος, η ελαφρόπετρα συνδέεται με το κονίαμα ασβέστη-άσπας και χρησι-μοποιείται εκτεταμένα από ένα ύψος της κατασκευής και επάνω ώστε να μειωθεί το συνολικό βάρος (Εικ. 27).Στη λάσπη που κάναμε για τις πέ-τρες, δε βάζαμε πολύ ασβέστη μέσα, δε μας ενδιέφερε να είναι πολύ δυνατό, κάναμε 50άρια τοίχοι, το χτίζαμε και μετά το σοβατίζαμε απ’έξω, ο σοβάς να κρατάει.Παρασκευάς ΚαραμολέγκοςΧτίζαμε πέτρες και λάσπη, δεν τοποθετούσαμε κάθετα τις πέ-τρες-δεν υπάρχει θέμα πως θα μπει η πέτρα [...] κόλλαγες την πέ-τρα και τα κενά που άφηνε γιατί δεν είναι τετραγωνισμένες, τα γέμιζες με λάσπη. Την πέτρα την τοποθε-τούσαμε όπως να ‘ναι γιατί η πέτρα η Σαντορινιά δεν είναι τετράγωνη, δεν την πελεκάγαμε.Νίκος Ρούσσος ή "Μπουσούλας"22 23

33Εικ. 24, 25, 26| Λεπτομέρειες υπόσκαφων κατασκευών. Η δόμηση στηρίζεται στο ισχυρό κονίαμα άσπας-ασβέστη και επιτρέ-πει λιγότερη επιμέλεια στο χτίσιμο της πέτρας. (Φωτ: Ι. Ντούτση)Εικ. 27| Η ελαφρόπετρα χρησιμοποιείται από ένα ύψος και πάνω στην κατασκευή για να μειώσει το συνολικό βάρος. (Φωτ: Ι. Ντούτση)242725 26

34Εικ. 28, 29| Όψεις εξωτερικής και εσωτερικής επίχρισης υπόσκαφων κατοικιών. (Φωτ: Μ. Χασιώτη, Ι. Ντούτση)Το κονίαμα άσπας–ασβέστη που συγκρατεί τους λίθους, αποτελεί και το πρώτο επί-χρισμα. Η επίχριση των τοίχων εσωτερικά συνεχίζεται με στρώματα πιο πλούσια σε ασβέστη μέχρι το τελικό ασβέστωμα, χρή-ση δηλ. μόνο ασβεστόνερου, μια διαδικασία που επαναλαμβάνεται συχνά για λόγους συ-ντήρησης και έχει ως αποτέλεσμα τη δη-μιουργία μιας πολυεπίπεδης ασβεστιτικής κρούστας. Εξωτερικά, ακολουθείται η ίδια λογική μέχρι τα τελικά πολλαπλά ασβε-στώματα (Εικ. 28-29).Tο κισσηρόδεμα ή κισσηρομπετό, παρα-σκευάζεται με χρήση ασβέστη και άσπας, ενώ στο μίγμα προστίθενται μεγαλύτερα αδρανή (κορχίδια), κυρίως κίσσηρη. Χρησι-μοποιούταν ως χυτό υλικό κυρίως για την κατασκευή θόλων, αλλά και σε δάπεδα και δώματα. Το υλικό μετά την χύτευση χρει-αζόταν δύο-τρεις εβδομάδες για την από-κτηση των πρώιμων αντοχών του και την αφαίρεση του καλουπιού (Εικ. 30, 31). Με το ίδιο χαρμάνι παρασκεύαζαν και δομικές μονάδες, τα κισσηροπλιθιά, τα οποία σώζο-νται σήμερα σε ελάχιστα υπολείμματα κτι-σμάτων (Εικ. 32).2829

35Εικ. 30, 31| Θολωτή κατασκευή στην Αγριλιά, με το τοπικό σκυρόδεμα, το κισσηρόδεμα. (Φωτ: Π. Κωστούλας, Γ. Κυβερ-νήτης)Εικ. 32| Υπολείμματα κατασκευής με κισσηροπλιθιά στην Αγριλιά. (Φωτ: Μ. Χασιώτη)Τα κορχίδια ήταν κίσσηρη, και πε-τρούλες και αλλά πιο συμπαγή από κίσσηρη και τα χρησιμοποιούσα-με για να ρίξουμε το δάπεδο της δεξαμενής το ‘μπετό’... βάζαμε τα κορχίδια και προσθέταμε και λίγο χώμα γιατί αυτό ήταν λίγο χοντρό και δουλευόταν, βάζαμε ξανά χώ-μα-την πορσελάνη και κάναμε το χαρμάνι και ρίχναμε τα δάπεδα της δεξαμενής. Έτσι φτιαχνόταν το κισ-σηρομπετό, όπως γίνονταν και οι βόλτες παλιά.Γιακουμής Κολομπάκης303231

36Στην περίπτωση των υπόσκαφων στερνών, των δαπέδων ή ειδικών επιστρώσεων για κάναβες και άλλους χώρους με αυξημένη υγρασία, επίχριαν την επιφάνεια με αλε-πάλληλα στρώματα στεγανωτικού μίγμα-τος ασβέστη-θηραϊκής γης. Εφάρμοζαν μια περίτεχνη μαστορική διαδικασία κατά την οποία έπρεπε να ασκηθεί στο τελευταίο [...] ζυμωνόταν η λάσπη μια εβδομάδα κάθε πρωί πήγαι-νε ο εργάτης και τη ζύμωνε, όχι με νερό, τον ασβέστη τον κάναμε γαλακτί και με αυτό ρίχναμε πάνω και μα-λακώναμε τη λάσπη μέχρι την άλλη μέρα. Μετά από μια εβδομάδα τη δουλεύαμε, στη δεξαμενή [...]Νίκος Ρούσσος, "Μπουσούλας"33Εικ. 33| Λεπτομέρεια από επίστρωση πατητού κονιάματος σε δάπεδο υπόσκαφης κατοικίας στην Αγριλιά. (Φωτ: Μ. Χασιώτη)στρώμα υψηλή πίεση με ειδικό εργαλείο (χοχλίδι)–τα επιχρίσματα αυτά τα αποκα-λούσαν πατητά (Εικ. 33-35). Ιδιαιτερότητα του μίγματος για το τελευταίο στρώμα της τεχνικής ήταν ότι έπρεπε να αναδεύε-ται εώς και μία εβδομάδα πριν την τελική εφαρμογή, με καθημερινή ελάχιστη προ-σθήκη ασβεστόνερου.

Εικ. 34, 35| Λεπτομέρειες από στεγανωτικό πατητό κονίαμα σε στέρνα του υπόσκαφου οικισμού της Αγριλιάς. Η ικανότη-τά της στέρνας να συγκρατεί νερό μέχρι και σήμερα αποδει-κνύει τις στεγανωτικές ιδιότητες του υλικού, παρά την ελλι-πή συντήρηση της κατασκευής. (Φωτ: Π. Κωστούλας)343537Νομικό πλαίσιο χρήσης της θηραϊκής γηςΗ χρήση της θηραϊκής γης ως δομικό υλικό ξεκι-νάει από τα αρχαία χρόνια, χωρίς να είναι γνωστό πώς καθοριζόταν η εξόρυξη και η διακίνησή της.Με τη σύσταση του ελληνικού κράτους, το εμπό-ριο της θηραϊκής γης φορολογείται το 1836 με διάταγμα του Όθωνα. Ανοίγονται μεγάλα λατο-μεία στη Σαντορίνη και τη Θηρασιά από όπου το υλικό εξάγεται και χρησιμοποιείται σε μεγάλα λιμενικά έργα εντός και εκτός Ελλάδος και αργό-τερα σε τσιμεντοβιομηχανίες.Στη διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων λει-τούργησαν 6 μεγάλα ορυχεία θηραϊκής γης (2 στη Θηρασιά και 4 στη Σαντορίνη). Η χρήση της άσπας στην τοπική δόμηση, ωστόσο, δεν σχετιζόταν με τα ορυχεία και γινόταν συνήθως από μικρότερες θέσεις εκμετάλλευσης και από την ανακύκλωση υλικού εκσκαφών.Τη δεκαετία του ‘70, σταδιακά απαγορεύεται η εξόρυξη και εμπορία της θηραϊκής γης, με σειρά σχετικών διαταγμάτων, συμπαρασύροντας και την τοπική χρήση της. Η εξόρυξη ηφαιστειακών γαιών για τη δόμηση και την παραγωγή τσιμέ-ντου συνεχίζεται σε άλλες περιοχές της Ελλά-δας, έως και σήμερα.Με γνώμονα την έντονη κατασκευαστική δραστη-ριότητα στην περιοχή, ειδικότερα στη Σαντορίνη, και τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώμα-τος των οικοδομικών πρακτικών, προτείνεται η ανάπτυξη και η εφαρμογή ενός πλαισίου χρήσης της θηραϊκής γης, όπως και άλλων οικοδομικών υλικών που προκύπτουν από αυτή (ελαφρόπε-τρα, πέτρα, άμμος) μέσω εκσκαφών στα νησιά της Σαντορίνης και της Θηρασιάς.

382.3 Εργαστηριακή έρευναΓια την κατανόηση της τοπικής γνώσης γύρω από τη χρήση της θηραϊκής γης ή άσπας στην υπόσκαφη αρχιτεκτονική, σχε-διάστηκε και υλοποιήθηκε επιστημονική έρευνα μέσα από: ► Εργαστηριακή ανάλυση δειγμάτων δο-μικών υλικών από παραδοσιακά κτίσματα της Αγριλιάς, καθώς και δειγμάτων θηρα-ϊκής γης. ► Σχεδιασμό και αποτίμηση της συμπερι-φοράς νέων δομικών υλικών με παλαιωμέ-Η άσπα | ποζολάνηΗ χρήση της άσπας σε συνδυασμό με ασβέ-στη δίνει ανθεκτικά υδραυλικά μίγματα, γιατί η άσπα κατατάσσεται στην κατηγορία των φυσικών ποζολανών.Ο όρος ποζολάνες αναφέρεται σε μια ομά-δα αργιλοπυριτικών υλικών, φυσικών ή τεχνητών, τα οποία ενώ στη συνήθη τους κατάσταση δεν διαθέτουν ιδιότητες κονί-ας (συγκολλητικές δηλ. ιδιότητες), όταν βρεθούν σε λεπτό καταμερισμό και αναμει-χθούν με υδράσβεστο, παρουσία υγρασίας, δίνουν υδραυλικές ενώσεις, παρόμοιες με τα προϊόντα ενυδάτωσης του τσιμέντου.Ήδη από την αρχαιότητα, διάφοροι μελε-τητές όπως ο Βιτρούβιος και ο Πλίνιος αναφέρουν τη χρήση τέτοιων ανόργανων πρόσθετων για την τροποποίηση κονιαμά-των ασβέστη. Ετυμολογικά, ο όρος ποζο-λάνη προέρχεται από το λατινικό pulvus puteolanus, δηλ. σκόνη από τo Putteoli, πα-νο πολτό ασβέστη και θηραϊκή γη, με βάση την τεκμηρίωση από τις συνεντεύξεις και τα αποτελέσματα από την εξέταση των ιστορικών δειγμάτων. ► Αναπαραγωγή της παραδοσιακής τε-χνικής των πατητών κονιαμάτων ώστε να σχεδιαστεί η εφαρμογή τους στο έργο απο-κατάστασης των στερνών.Παρακάτω παρουσιάζονται οι σημαντικό-τερες στιγμές και τα συμπεράσματα αυτής της ερευνητικής διαδρομής.λαιότερη ονομασία της περιοχής Pozzuoli στην Ιταλία. Η χρήση των ιταλικών ποζολα-νών και των ηφαιστειακών πετρωμάτων, κυρίως της περιοχής Campi Flegrei στον Κόλπο της Νάπολης συνέβαλε καθοριστι-κά στην ανάπτυξη του ρωμαϊκού σκυρο-δέματος και της τεχνολογίας υδραυλικών κατασκευών.Οι ποζολάνες διακρίνονται σε φυσικές και τεχνητές:Οι φυσικές ποζολάνες είναι υλικά πλούσια σε άμορφες αργιλοπυριτικές ενώσεις, που συχνά, έχουν προκύψει από ηφαιστειακές διεργασίες. Στις φυσικές ποζολάνες συ-γκαταλέγονται υλικά όπως η θηραϊκή και μηλαϊκή γη, η ιταλική pozzolana, η γερμανι-κή trass, κ.ά. Στις παραδοσιακές τεχνητές ποζολάνες περιλαμβάνονται υλικά όπως κονιοποιημένο κεραμικό, γνωστό ως κερα-μάλευρο στη βυζαντινή εποχή.

39Εικ. 36| Υδραυλικές φάσεις στη μορφή βελονοειδών σχη-ματισμών σε δείγμα από κισσηρόδεμα άσπας-ασβέστη από την Αγριλιά. Εικόνα Ηλεκτρονικής Μικροσκοπίας Σάρω-σης, SEM-EDX. (Η εξέταση έγινε στο Εργαστήριο Μικροδο-μής Υλικών του LNEC, στην Πορτογαλία). 36Τα παραπάνω υλικά, αν και μπορεί να διαφο-ροποιούνται χημικά ανάλογα με την περιο-χή και την προέλευση, όταν αναμειχθούν με ασβέστη [υδράσβεστο Ca(OH)2] δίνουν κο-νιάματα ανθεκτικά, ικανά να σκληραίνουν σε συνθήκες υγρασίας, με μεγαλύτερες μη-χανικές αντοχές από τα τυπικά κονιάματα ασβέστη.Τεχνικός ορισμός ποζολάνηςΒάσει του Αμερικανικού προτύπου ASTM 618, η ποζολάνη ορίζεται ως «πυριτικό ή αργιλικό υλι-κό, το οποίο δεν παρουσιάζει υδραυλικές ιδιό-τητες, αλλά σε πολύ λεπτή κοκκομετρία και εάν αναμειχθεί με υδράσβεστο, παρουσία υγρασίας, αντιδρά με το Ca(OH)2 σε συνήθη θερμοκρασία σχηματίζοντας υδραυλικές ενώσεις». Κάποια βα-σικά χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ένα υλι-κό για να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ποζολάνη είναι: i) να έχει υψηλό ποσοστό πυριτίου και αρ-γιλίου, ii) να είναι άμορφο δηλαδή να μην έχει μία σταθερή κρυσταλλική δομή και iii) να έχει μεγάλη ειδική επιφάνεια.Στην περίπτωση της θηραϊκής γης, ως ποζολα-νικό κλάσμα θεωρούμε, τη λεπτή πούδρα, των κάτω των 70 τουλάχιστον μm.ΥδραυλικότηταΗ αντίδραση της ποζολάνης με τον ασβέστη ονο-μάζεται και υδραυλική ή ποζολανική και έχει ως αποτέλεσμα των σχηματισμό φάσεων που προσδίδουν αυξημένη ανθεκτικότητα στα τελικά κονιάματα· οι υδραυλικές αυτές φάσεις μελετώ-νται με ειδικά μικροσκόπια και μπορεί να είναι περιοχές άμορφης αλληλεπίδρασης ή βελονο-ειδείς σχηματισμοί. Ο σχηματισμός υδραυλικών φάσεων, των λεγόμενων ένυδρων ασβεστο-πυρι-τικών ενώσεων (στην χημεία των δομικών υλι-κών αναφέρονται με την συντομογραφία C-S-H) δημιουργεί ένα ινώδες πλέγμα στο εσωτερικό του κονιάματος που αυξάνει την σκληρότητα και την αντοχή (Εικ. 36).► Η υδραυλικότητα συμπυκνώνεται σε δύο ιδιό-τητες για τα τελικά δομικά υλικά:► σκληραίνουν μέσω χημικής αντίδρασης με το νερό, γεγονός που καθορίζει και την απαίτηση να συντηρούνται σε συνθήκες υγρασίας κατά και μετά την εφαρμογή τους.► είναι ανθεκτικά στην επίδραση του νερού και βελτιώνουν τις ιδιότητες του με την επαφή τους σε αυτό

40Παρατήρηση σε πετρογραφικό μικροσκόπιο και ορυκτολογική ανάλυση ► Η θηραϊκή γη περιέχει διάφορα ορυκτά αστρίων (αλβίτης, ανορθίτης, ανδεσίνης), χαλαζία και άλλα πυριτικά ορυκτά. Περιέ-χει, ακόμη, τεμάχια λαβών και ελαφρόπε-τρες διαφόρων μεγεθών, ενώ διακρίνονται υαλώδεις φάσεις, το άμορφο ηφαιστειακό γυαλί περιμετρικά τους (Εικ. 37). ► Το ποσοστό άμορφου υλικού διακρίνε-ται σε ένα διάγραμμα ορυκτολογικής ανά-λυσης της θηραϊκής γης που εξετάστηκε από τη Θηρασιά, από την χαρακτηριστική αναθόλωση (καμπύλη) μεταξύ 20° και 30° (Εικ. 38). Επιβεβαιώνεται από το διάγραμ-μα η παρουσία των ορυκτών που παρατη-ρήθηκαν με το πετρογραφικό μικροσκόπιο. ► Η ελαφρόπετρα ή κίσσηρη είναι πυ-ροκλαστικό υλικό με χαρακτηριστική πο-ρώδη δομή, λόγω της απότομης διαφυγής αερίων κατά την ψύξη της λάβας που επι-φέρει την δημιουργία κοιλοτήτων. Λόγω αυτής της μικροδομής, έχει πολύ μικρό ει-δικό βάρος και επιπλέει στο νερό.Χημική ανάλυσηΠαρατίθενται αποτελέσματα στοιχειακής χημικής ανάλυσης (XRF) δείγματος θηρα-ϊκής γης από τη Θηρασιά στον Πίνακα 1. Διακρίνεται το ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό πυριτίου και αργιλίου.Το αμερικάνικο πρότυπο ‘ASTM C618-15| Standard Specification for Coal Fly Ash and Raw or Calcined Natural Pozzolan for Use in Concrete’ ορίζει ότι το ελάχιστο ποσοστό του αθροίσματος SiO2+Al2O3+Fe2O3 πρέπει να είναι 70%. Το ίδιο πρότυπο ορίζει ότι το ποσοστό του θείου (S) πρέπει να είναι μικρότερο από 4% και η απώλεια πύρωσης (LOI) μικρότερη από 10%.Στην περίπτωση της θηραϊκής γης, πληρεί-ται το σύνολο αυτών των προϋποθέσεων.Το αυξημένο αργιλοπυριτικό περιεχόμενο αποτελεί βασικό κριτήριο καταλληλότη-τας των φυσικών ποζολανών.Εικ 37| Εικόνα από εξέταση σε πετρογραφικό μικροσκόπιο δείγματος θηραϊκής γης| παράλληλα (PPL) nicols. (Εργαστήριο Λίθος, ΕΑΓΜΕ, Δρ. Χρήστος Παπατρέχας)37ΕλαφρόπετραΗφαιστειακό γυαλίΛάβα

41Εικ. 38| Τυπικό διάγραμμα ορυκτολογικής ανάλυσης (XRD) θηραϊκής γης. (Ερ-γαστήριο Λίθος, ΕΑΓΜΕ)Ειδική επιφάνεια θηραϊκής γης (0-3mm): 3,75-4,5 m2/gΗ ειδική επιφάνεια αναφέρεται στην επι-φάνεια υλικού ανά μονάδα βάρους και εί-ναι μια καθοριστική ιδιότητα τόσο των εδαφών, όσο και των δομικών υλικών που βρίσκονται σε λεπτό καταμερισμό όπως το τσιμέντο, ο ασβέστης και οι ποζολάνες.Ιδιαίτερα για τις ποζολάνες η ειδική επιφά-νεια, συνδέεται με τη δραστικότητα τους και με την απαίτησή τους σε νερό όταν χρη-σιμοποιούνται σε δομικά υλικά.Σε συνήθη εδάφη, η ειδική επιφάνεια καθο-ρίζεται από το ποσοστό του αργιλικού κλά-σματος (<2μm) και τον τύπο της αργίλου.Συγκρινόμενη με τυπικά εδάφη, η ειδική επιφάνεια της θηραϊκής γης είναι σχετικά μικρή. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ορυκτά της ομάδας του καολινίτη έχουν ειδική επιφάνεια περίπου 10-20 m2/g και ορυκτά της ομάδας του σμεκτίτη έχουν ειδική επι-φάνεια που πολλές φορές ξεπερνά τα 100 m2/g.Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι το εύρος τι-μών που δίνεται αφορά μετρήσεις σε δείγ-ματα 0-3 mm. Σε μετρήσεις που έγιναν στο λεπτό κλάσμα της θηραϊκής γης (<72 μm) βρέθηκε ότι η ειδική επιφάνεια είναι δι-πλάσια, γύρω στα 7 m2/g.Η τιμή αυτή είναι είναι αρκετά υψηλή για δομικό υλικό: το τσιμέντο έχει ειδική επι-φάνεια 1-2 m2/g, ενώ άλλες τεχνητές πο-ζολάνες όπως η σκωρία υψικαμίνων και το κεραμάλευρο μπορεί να έχουν ειδική επι-φάνεια 2-4 m2/g.Οι τιμές που μετρήθηκαν κρίνονται ικανο-ποιητικές και αντίστοιχες με άλλες φυσι-κές ποζολάνες που αποτελούν εμπορικά προϊόντα.Πίνακας 1. Στοιχειακή ανάλυση θηραϊκής γης από τη Θηρασιά Στοιχείο (%) SiO2Al2O3Fe2O3CaO TiO2S LOIΘηραϊκή γη 69 18,96 3,14 3,52 0,62 0,08 3,7538

42Η άσπα | εδαφικό υλικόΗ θηραϊκή γη αποτελεί το ιδιαίτερο ηφαιστειακό έδαφος στο οποίο οι κάτοικοι ζουν και καλλιεργούν, σε μεγάλο μέρος της Θήρας και σχεδόν εξ ολοκλήρου στη Θηρασιά· συνδέ-εται, έτσι, άρρηκτα με την μοναδική αμπελοοινική παράδοση και τα ιδιαίτερα γεωργικά προϊόντα της περιοχής.Πίνακας 2. Αποτελέσματα εδαφολογικών αναλύσεων θηραϊκής γης από τη ΘηρασιάΙδιότητες Όριο Υδαρότητας (%) pHΙκανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων (cmolc/kg)Θηραϊκή Γη (0-3 mm) 32 8.11 5Θηραϊκή Γη <72μm 39 8.18 8.7► κοσκινισμένη στο πιο λεπτό κλάσμα των <72 μm, κατά τον ορισμό ενός ποζολανικού υλικού.Εξετάστηκαν συνολικά δείγματα από τρεις θέσεις στην περιοχή της Αγριλιάς και τα αποτελέσματα παρουσιάζονται κατά μέσο όρο.Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται αποτελέ-σματα εδαφολογικών αναλύσεων για δείγ-ματα θηραϊκής γης που χρησιμοποιήθηκε στα υλικά αποκατάστασης, σε δύο κοκκο-μετρίες:► κοσκινισμένη στα 3 mm, όπως τεκμη-ριώθηκε ότι χρησιμοποιούνταν στα παρα-δοσιακά κονιάματα και επιχρίσματα (βλέ-πε παρακάτω §Ιστορικά δομικά υλικά της Αγριλιάς) και

pH Θηραϊκής Γης: 8-9Η θηραϊκή γη έχει πολύ αλκαλικό PH, με-ταξύ 8 και 9, γεγονός που συνδέεται με περιορισμένη διαθεσιμότητα σε θρεπτικά στοιχεία, όπως ο σίδηρος και ο φώσφορος.Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων (Ι.Α.Κ.) θηραϊκής γης: 5-6,5 cmolc/kgΗ Ι.Α.Κ. του εδάφους παίζει σημαντικό ρόλο στην συγκράτηση νερού και θρεπτι-κών στοιχείων όπως το κάλιο, το μαγνήσιο και το ασβέστιο.Η τιμή που βρέθηκε παρότι είναι σχετικά χαμηλή, υποδεικνύει ότι η θηραϊκή γη έχει δυνατότητα συγκράτησης κάποιων θρε-πτικών στοιχείων, ιδιότητα χρήσιμη για την καλλιέργεια.Σε μετρήσεις που έγιναν στο λεπτό κλάσμα της θηραϊκής γης (<72 μm), η Ι.Α.Κ. αυξά-νεται σημαντικά σε σχέση με την πιο αδρό-κοκκη άσπα (<3 mm).Για τη δόμηση οι χαμηλές τιμές Ι.Α.Κ. υπο-δεικνύουν ότι η χρήση της άσπας με νερό, χωρίς ασβέστη ή τσιμέντο, η κακόλασπη, όπως αποκαλούν το μείγμα οι ντόπιοι μά-στορες, έχει πολύ μικρή αντοχή.43pHΩς pH ορίζουμε την συγκέντρωση ιόντων του υδρογόνου και η τιμή δείχνει πόσο όξινο η αλκα-λικό είναι ένα εδαφικό διάλυμα. Παίρνει τιμές από 0-14 με το 7 να αντιστοιχεί σε ένα ουδέτερο διάλυμα, το εύρος τιμών 0-6,9 σε όξινο και το 7,1-14 σε αλκαλικό.Είναι κρίσιμο χαρακτηριστικό των εδαφών, κα-θώς σχετίζεται με την καταλληλόλητά τους για καλλιέργεια. Τα περισσότερα φυτά αναπτύσσο-νται σε τιμές pH μεταξύ 5 και 9 ενώ οι συνήθεις καλλιέργειες απαιτούν pH 5,5-7,5.Στη δόμηση με χώμα το pH είναι καθοριστικός παράγοντας καθώς χαμηλές τιμές μπορεί να εί-ναι σημάδι μόλυνσης ή μεγάλου ποσοστού οργα-νικής ουσίας, συνεπώς υποδεικνύουν χώμα ακα-τάλληλο για χρήση. Συνήθη δομικά υλικά όπως το τσιμέντο Πορτλαντ (pH~11) και ο ασβέστης (pH~12) έχουν αλκαλικό pH.I.A.KΤα μικροσκοπικά ή κολλοειδή τεμάχια του εδά-φους (μικρότερα από 2 μm) δεν είναι ηλεκτρικά ουδέτερα και παρουσιάζουν περίσσεια αρνητι-κού φορτίου η οποία εξουδετερώνεται με την προσρόφηση κατιόντων που είναι διαθέσιμα στο έδαφος. Η Ι.Α.Κ. ενός εδάφους αντανακλά αυτό το συνολικό αρνητικό φορτίο. Σε συνηθισμένα εδάφη η Ι.Α.Κ εξαρτάται κατά κύριο λόγο από την περιεκτικότητα και το είδος των αργιλικών ορυ-κτών (π.χ. Ι.Α.Κ. καολινίτη~8 cmolc/kg και Ι.Α.Κ. Μοντμοριλονίτη ~100 cmolc/kg), καθώς και την περιεκτικότητα του εδάφους σε οργανική ουσία.

44Όρια Υδαρότητας (32-42%) και Πλαστικότητας (0%) της θηραϊκής γης (Όρια Atterberg)Η θηραϊκή γη έχει ένα αρκετά υψηλό όριο υδαρότητας, μεταξύ 32 και 42%. Αυτό ση-μαίνει ότι μπορεί να συγκρατήσει μεγάλη ποσότητα νερού, περίπου το 1/3 του βά-ρους της, χωρίς να αποκτήσει χαρακτη-ριστικά ρευστού. Η ιδιότητα αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική για την καλλιέργεια, καθώς μικρότερο όριο υδαρότητας θα δη-μιουργούσε την ανάγκη για μεγαλύτερη κα-τανάλωση νερού.Για χρήση στη δόμηση, το υψηλό όριο υδα-ρότητας υποδεικνύει ότι τα τελικά δομικά υλικά στα οποία θα χρησιμοποιηθεί η θη-ραϊκή γη θα έχουν σχετικά υψηλή απαίτηση σε νερό. Όντως, όπως προέκυψε κατά τον σχεδιασμό των νέων συνθέσεων στο εργα-στήριο, το όριο υδαρότητας ταυτίζεται με τα ποσοστά νερού που χρησιμοποιήθηκαν τελικά.Η θηραϊκή γη δεν έχει όριο πλαστικότη-τας, δηλ. είναι ένα μη-πλαστικό έδαφος. Ο χαρακτηρισμός ως μη-πλαστικό έδαφος σημαίνει έλλειψη εργασιμότητας και άρα η εργασιμότητα του τελικού δομικού υλικού θα προέλθει από το υλικό με το οποίο θα αναμείξουμε την άσπα, π.χ. κονία ασβέστη ή τσιμέντου.Ένα μείγμα, λοιπόν, θηραϊκής γης και τσι-μέντου είναι ελάχιστα εργάσιμο, ανάμιξη με σκόνη υδρασβέστου θα δώσει μέτρια εργάσιμο μείγμα και ανάμειξη με καλής ποιότητας παλαιωμένο πολτό υδρασβέ-στου θα δώσει ικανοποιητική εργασιμό-τητα (ανάλογα και με τις αναλογίες).Όρια υδαρότητας/AtterbergΤα όρια Atterberg καθορίζουν τη μέγιστη υγρασία που μπορεί να απορροφήσει το έδαφος για να πα-ρουσιάζει μια συγκεκριμένη κατάσταση συνεκτι-κότητας. Αποτυπώνουν, δηλαδή, τη συμπεριφροά των εδαφών σε σχέση με την περιεκτικότητα τους σε νερό (Εικ. 39).Οι δύο βασικές καταστάσεις ενός εδάφους είναι:Α) Η πλαστική κατάσταση: Στην κατάσταση αυτή το έδαφος να μπορεί να παραμορφώνεται μόνι-μα, δηλαδή να στέκεται στο χέρι και να πλάθεται, χωρίς να θραύεται και να ρηγματώνει.Β) Η υδαρής κατάσταση: Στην κατάσταση αυτή, λόγω του υψηλού ποσοστού νερού, το έδαφος έχει χαρακτηριστικά παχύρευστου υγρού και οι δυνάμεις συνοχής είναι εξασθενημένες.Το ποσοστό νερού με το οποίο το έδαφος μετα-πίπτει από την πλαστική στην υδαρή κατάσταση αντιστοιχεί στο όριο υδαρότητας (LL), ενώ το πο-σοστό νερού με το οποίο το έδαφος από στερεό γίνεται πλαστικό αντιστοιχεί στο όριο πλαστικό-τητας (PL).Εικ. 39| Οι διαφορετικές καταστάσεις της ύλης ανάλο-γα με την περιεκτικότητά της σε νερό. (Πηγή: Πλαστή-ρα Βιολέττα, Εργαστήριο Εδαφομηχανικής, Ενότητα 4η: Όρια Atterberg, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών ΠΑΔΑ)ρευστή LL (όριο υδαρότητας)LP (όριο πλαστικότητας)SW (όριο συρρίκνωσης)W%πλαστική ημιστερεή στερεή39

45Οργανικό περιεχόμενοΗ οργανική ουσία στο ηφαιστειακό έδαφος της Θήρας και της Θηρασιάς είναι αρκετά χαμηλή, κάτω από 1% (οι μετρήσεις έγι-ναν με τη μέθοδο Walkley-Black και έδω-σαν πολύ χαμηλές τιμές μεταξύ 0,12% και 0,39%).Για οποιαδήποτε δομική χρήση συνίστα-ται η θηραϊκή γη να συλλέγεται σε βάθος τουλάχιστον κάτω των 50 cm και αφού αφαιρεθεί το επιφανειακό έδαφος, που συνήθως είναι και πιο σκούρο λόγω των οργανικών προσμίξεων.Μέτρηση οργανικού περιεχομένουΗ οργανική ουσία βρίσκεται συνήθως σε βάθος έως 50 cm και περιλαμβάνει φυτικά και ζωικά υπολείμματα σε διάφορα στάδια και βαθμό απο-σύνθεσης. Εάν η αποσύνθεση είναι προχωρημένη έχουμε σχηματισμό του χούμου. Ο χούμος έχει την ιδιότητα να συγκρατεί μεγάλες ποσότητες νερού, έχει μεγάλη ειδική επιφάνεια και μεγάλη Ι.Α.Κ.. Η ύπαρξη της οργανικής ουσίας είναι απα-ραίτητη προϋπόθεση αν το έδαφος πρόκειται να καλλιεργηθεί, αλλά αν πρόκειται να χρησιμο-ποιηθεί ως δομικό υλικό, επιφέρει μείωση της αντοχής του. Για αυτόν τον λόγο, στη δόμηση με χώμα, η πρώτη ύλη πρέπει να συλλέγεται σε βά-θος μεγαλύτερο των 50 cm και η οργανική ουσία να μην ξεπερνάει το 2%. Το ποσοστό αυτό μειώ-νεται ακόμα περισσότερο, κάτω του 1%, εάν στο έδαφος θα προστεθεί ασβέστης η τσιμέντο.Εικ. 40| Μέτρηση οργανικού περιεχομένου δειγ-μάτων θηραϊκής γης. Φωτ: I. Ντούτση40

46Η άσπα | αδρανέςΚοκκομετρική διαβάθμισηΗ κατανομή των διαφορετικών μεγεθών κόκκων εδαφικών πρώτων υλών ή αδρα-νών (ή κοκκομετρική κατανομή) επηρεάζει καθοριστικά τις μηχανικές ιδιότητες του τελικού δομικού υλικού. Η ύπαρξη σωστής κοκκομετρικής διαβάθμισης αδρανών απο-τελεί σημαντικό παράγοντα για την αντοχή και ανθεκτικότητα των δομικών υλικών.Η εξέταση αυτής της ιδιότητας μιας πρώ-της ύλης ή ενός κονιάματος γίνεται με διάφορους τρόπους στο εργαστήριο, με συνηθέστερη τη μηχανική κοκκοδιαβάθμι-ση. Από τα αποτελέσματα κοκκομετρικής ανάλυσης 6 δειγμάτων θηραϊκής γης από τη Θηρασιά (Εικ. 41), διακρίνονται τρεις βασικές ομάδες.►Λεπτόκοκκο κλάσμα <0,063mm: 30-36%Τα δείγματα που εξετάστηκαν διακρίνονται για ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό λεπτού κλά-σματος (30-36%), χαρακτηριστικό που συν-δέεται με τη υψηλό όριο υδαρότητας και τη δυνατότητα συγκράτησης νερού, όπως συζητήθηκε. Το ίδιο ποσοστό αντιστοιχεί και στο υπέρλεπτο ποζολανικό υλικό που δίνει την υδραυλικότητα στα τελικά δομι-κά υλικά, μετά από ανάμειξη με ασβέστη (Εικ. 42).Το ποσοστό αυτό παρουσιάζει μεγάλη δι-ακύμανση εύρους τιμών ανάμεσα σε δι-αφορετικά σημεία δειγματοληψίας (από 15-40%, βάσει βιβλιογραφικών αναφορών), γεγονός που σημαίνει ότι αυτή η παράμε-τρος πρέπει να εξετάζεται προσεκτικά προκειμένου η θηραϊκή γη να χρησιμοποι-ηθεί στη δόμηση.Εικ. 41| Η άσπα όπως συλλέχθηκε από διάφορες θέσεις στη Θηρασιά. (Φωτ: Ι. Ντούτση)Εικ. 42| Το λεπτόκοκκο κλάσμα της άσπας κάτω από 63 μm. Αυτό το κλάσμα λειτουργεί ως το ενεργό ποζολανικό υλι-κό. (Φωτ: Ι. Ντούτση)4142

47►Λεπτά και μεσαία αδρανή 0,063-2mm:30-39%,Το κλάσμα 0-2 εώς 3mm αντιστοιχεί στη συνήθη κοκκομετρία της άμμου που χρησι-μοποιείται σε κονιάματα δόμησης και επι-χρίσματα (Εικ. 42).►Μεγάλα αδρανή, σκύρα 3-32mm: 28-38%.Το κλάσμα 3-32 mm, αποτελεί την κοκκο-μετρία που αντιστοιχεί στα μεγαλύτερα αδρανή ή σκύρα (κορχίδια στην τοπική ονο-μασία) που προστίθενται στα σκυροδέμα-τα. Το κλάσμα αυτό είναι πλούσιο σε ελα-φρόπετρες (Εικ. 43).Βασική παράμετρος για την καλή ποιότη-τα της άσπας ως δομικό υλικό είναι η πα-ρουσία αυξημένου ποσοστού λεπτόκοκ-κου υλικού (χονδρικά κάτω από 0.1mm), τουλάχιστον πάνω από 30%.Εικ. 43| Το κλάσμα 0-3 mm της άσπας παίζει το ρόλο της άμμου στα τοπικά δομικά υλικά. (Φωτ: Ι. Ντούτση)Εικ. 44| Τα κορχίδια της άσπας, τα χονδρόκοκκα αδρανή πάνω από 3 mm, πλούσια σε ελαφρόπετρες. (Φωτ: Ι. Ντού-τση)4344

48O αερικός ασβέστηςΠριν την παρουσίαση των αποτελεσμάτων από την εξέταση των ιστορικών υλικών της Αγριλιάς και τη συνέχεια της έρευνας, είναι σημαντικό να γίνει σύντομη αναφορά στον αερικό ασβέστη ως πρώτη ύλη. Η μεγάλη ανθεκτικότητα μνημείων και ιστορικών κτιρίων, όπου κύριο δομικό υλικό είναι η υδράσβεστος, σχετίζεται για πολλούς ερευνητές και με την ανώτερη ποιότητα του ιστορικά παρασκευαζόμενου υλικού, κυρίως λόγω της χρήσης ξύλου ως καύσιμης ύλης και της ομαλότερης θερμο-κρασιακής κατανομής λόγω της πολύωρης διεργασίας (Εικ. 45).Η χρήση της αερικής υδρασβέστου στην αρ-χιτεκτονική τεκμαίρεται από την προϊστο-ρική εποχή σε μια μεγάλη ποικιλία εφαρμο-γών όπως συνδετικά κονιάματα, κονιάματα δαπέδων, σκυροδέματα, επιχρίσματα και τοιχογραφίες. Η ιστορική εξέλιξη της χρή-σης της υδρασβέστου στα δομικά υλικά και έργα τέχνης αποτελεί σύνθετο πεδίο μελέτης και παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία τεχνολογικών διαφοροποιήσεων.Ο κύκλος του αερικού ασβέστη (lime cycle) αποτυπώνει τη σειρά των φυσικών και χη-μικών διεργασιών που λαμβάνουν χώρα για την παραγωγή του, από το πέτρωμα μέ-χρι το τελικό κονίαμα, με τις αντιδράσεις (1) όπτηση ασβεστολίθου, (2) ενυδάτωση/σβήσιμο ασβέστη και (3) ενανθράκωση μέσω της αντίδρασης με το ατμοσφαιρικό διοξείδιο του άνθρακα (Εικ. 46). Αποτυπώ-νει, παράλληλα, το σημαντικό περιβαλλο-ντικό όφελος του ασβέστη, καθώς το CO2 το οποίο απελευθερώνεται κατά την παρα-γωγή του επαναδεσμεύεται κατά την εναν-θράκωσή του, δηλ. την πήξη και σκλήρυνση στην κατασκευή.ΑσβεστόλιθοςΜεγάλη ομάδα ιζηματογενών πετρωμάτων τα οποία αποτελούνται κυρίως από το ορυ-κτό ασβεστίτη (CaCO3) και μπορεί να περιέ-χουν πληθώρα άλλων προσμείξεων. Οι ιδιό-τητες του ασβεστόλιθου (χημική σύσταση, ιστός, κρυσταλλική δομή, πορώδες κ.α) που θα χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή των δομικών προϊόντων ασβέστη θα καθορίσει τόσο τα χαρακτηριστικά της όπτησης όσο και την ποιότητα του τελικού προϊόντος.

494545Εικ. 45| Λάκκος ωρίμανσης παραδοσιακά παραγόμενου πολτού ασβέστη στην περιοχή της Κορυτσάς, Αλβανία. (Φωτ: Ι. Ντούτση)ΑσβεστοκάμινοΚατασκευές που χρησιμοποιούνται για την όπτηση του ασβεστόλιθου. Από τους προ-ϊστορικούς ασβεστουργικούς σωρούς, τις παραδοσιακές ασβεσταριές εώς τα πρω-τοβιομηχανικά καμίνια και τις βιομηχανι-κές ασβεστοκαμίνους η αρχή της διεργασί-ας παραμένει ίδια.(Καμένη) ΆσβεστοςΤο οξείδιο του ασβεστίου (CaO, quicklime), το οποίο λαμβάνεται μετά την όπτηση του ασβεστόλιθου. Λόγω της μεγάλης απώλει-ας μάζας του υλικού, η άσβεστος εμφανίζει τριχοειδείς πόρους σε όλη της μάζα της και μεγάλη τάση να απορροφήσει την υγρα-σία του περιβάλλοντος και να μετατραπεί στο υδροξείδιο του ασβεστίου. Για αυτό το λόγο δε θα πρέπει να αποθηκεύεται για μεγάλο χρονικό διάστημα, καθώς θα αντι-δράσει με το CO2 της ατμόσφαιρας και θα μετατραπεί σε ανθρακικό ασβέστιο, δηλ. σε αδρανές υλικό. Στην ιστορία της αρχι-τεκτονικής αναφέρονται επίσης διάφορες τεχνικές (hot lime technique) όπου χρησι-μοποιείται η καμένη άσβεστος ως δομική κονία. Έχει διαχρονικά πολλές χρήσεις και σε περιβαλλοντικές και γεωργικές εφαρ-μογές.Αερικός ασβέστης ή υδράσβεστοςΠαράγεται από την έψηση καθαρών ασβε-στόλιθων και αποτελεί αερική κονία με μακρά χρήση στην ιστορία των δομικών υλικών.Πολτός ασβέστηΟ πολτός παράγεται όταν προστεθεί περίσ-σεια νερού και είναι μίγμα κολλοειδούς και κρυσταλλικής μορφής. Επειδή πλαστικές ιδιότητες έχει μόνο η κολλοειδής μορφή, επιβάλλεται το σβήσιμο του οξειδίου του ασβέστη να γίνεται όσο το δυνατόν πιο γρήγορα μετά την έψηση, ώστε να ληφθεί προϊόν με μεγαλύτερη αναλογία κολλοει-δούς μορφής.

50Ο κύκλος του ασβέστηΌπτησηΗ χημική διάσπαση του ασβεστόλιθου σε θερμοκρασιακά εύρη από περίπου 800-900οC, ώστε να παραχθεί οξείδιο του ασβεστίου (όταν η πρώτη ύλη είναι καθα-ρός ασβεστόλιθος). Η διαδικασία και οι συνθήκες της όπτησης θα καθορίσουν τις τελικές ιδιότητες των διαφόρων τύπων δομικής ασβέστου, βάσει συγκεκριμένων παραμέτρων, όπως η θερμοκρασία, ο ρυθ-μός και συνολικός χρόνος έψησης, ο τύπος και τα χαρακτηριστικά λειτουργίας του κα-μινιού κ.α.ΣβέσηΗ μετατροπή της ασβέστου CaO σε υδρά-σβεστο Ca(OH)2, (ορυκτολογική ονομασία: πορτλαντίτης) υπό την επίδραση νερού. Υπάρχει η ξηρή και η υγρή σβέση. Στην πρώτη χρησιμοποιείται το στοιχειομετρι-κά απαιτούμενο νερό και παράγεται σκόνη υδρασβέστου (βασική μέθοδος σύγχρονης παραγωγής αερικού ασβέστη). Η υγρή σβέ-ση γίνεται με περίσσεια νερού και οδηγεί στον σχηματισμό του πολτού υδρασβέστου ή ασβεστοπολτού. Αποτελούσε, μάλλον, τη συνηθέστερη ιστορική πρακτική και είναι ακόμη ζωντανή στην Ελλάδα η μνήμη των ασβεσταριών και των λάκκων που είχε κάθε χωριό ή ακόμα και κάθε σπίτι.Ωρίμανση/ΦύρασηΒασικός παράγοντας για την παρασκευή πολτού υδρασβέστου υψηλής ποιότητας αποτελεί και η ωρίμανσή του με την απο-θήκευση του σε ειδικά διαμορφωμένους λάκκους για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σκοπός της ωρίμανσης είναι:α) η ολοκλήρωση της σβέσης, ώστε να απο-τραπεί η πρόκληση διογκώσεων, αποκολ-λήσεων ή εξανθημάτων στα επιχρίσματα και η μείωση της αντοχής της τοιχοποιίας στα συνδετικά κονιάματα,β) η αύξηση της πλαστικότητας του πολ-τού, καθώς εμπλουτίζεται ο κολλοειδής χαρακτήρας του και γ) η βελτίωση της ποιότητας της υδρασβέ-στου, καθώς η παρατεταμένη ωρίμανση επιδρά ευεργετικά στην μορφολογία και υφή των κρυστάλλων πορτλαντίτη που αναπτύσσονται.Η ευεργετική επίδραση της παρατεταμέ-νης ωρίμανσης του ασβεστοπολτού ανα-φέρεται από αρχαίους μελετητές όπως ο Βιτρούβιος και ο Πλίνιος μέχρι σύγχρονες ερευνητικές ομάδες, ενώ αποτυπώνεται και στην εμπειρική γνώση των τεχνιτών.ΕνανθράκωσηΗ διεργασία με την οποία το υδροξείδιο του ασβεστίου (η υδράσβεστος) δεσμεύει CO2 από την ατμόσφαιρα, μετατρέπεται εκ νέου σε ανθρακικό ασβέστιο μετά την εφαρμογή του στην κατασκευή, στερεο-ποιείται και αποκτά σταδιακά αντοχές. Η παρουσία υγρασίας εντός κάποιων ορίων ευνοεί την ταχύτερη εξέλιξη του φαινομέ-νου. Στην πραγματικότητα, η πλήρης εναν-θράκωση των ασβεστιτικών κονιαμάτων μπορεί να διαρκέσει και αιώνες, όπως τεκ-μαίρεται από την ανάλυση ιστορικών δειγ-μάτων, ενώ το γεγονός αυτό συνδέεται με τη λεγόμενη ικανότητα αυτοΐασής τους, δηλ. της αυτογενούς αποκατάστασης ρηγ-ματώσεων μέσω της διάλυσης και επανα-κρυστάλλωσης ελεύθερης ασβέστου.

5146Εικ. 46| Ο κύκλος του ασβέστηΑνθρακικό ασβέστιο

52Ιστορικά δομικά υλικά της ΑγριλιάςΙστορικά υλικά συλλέχθηκαν από τις υπόσκαφες κατασκευές της Αγριλιάς και αναλύθηκαν με εργαστηριακές μεθόδους, με σκοπό την τεκμηρίωση της τεχνολογίας παρασκευής και των ιδιοτήτων τους (Εικ. 47-50). Παρακάτω παρουσιάζονται κάποια από τα αποτελέσματα και τα βασικά συμπεράσματα στα οποία βασίστηκε ο σχεδιασμός των υλικών αποκατάστασης.Εικ. 47-50| Δείγματα ιστορικών δομικών υλικών που συλλέχθηκαν από τον οικισμό της Αγριλιάς. (Εργ. ΕΜΠ, Φωτ: Ι. Ντούτση)47: Κονίαμα δόμησης48: Επίχρισμα49: Κισσηρόδεμα 50: Στεγανωτικό επίχρισμα στέρνας (Φωτ: Ι. Ντούτση)48504749

53Από την κοκκομετρική διαβάθμιση διαφό-ρων δειγμάτων δομικών υλικών (Εικ. 51)και σύγκριση τους με αντίστοιχες καμπύ-λες από δείγματα θηραϊκής γης παρατη-ρείται ότι: ► Οι κοκκομετρικές καμπύλες ομαδο-ποιούνται για τα κονιάματα δόμησης και τα επιχρίσματα υποδηλώνοντας μια συστη-ματική και κοινή τεχνογνωσία παρασκευής αυτών των δομικών υλικών. ► Αντίστοιχα και για τα κισσηροδέματα, όλα τα δείγματα παρουσίασαν παρόμοια κοκκομετρική κατανομή.Συμπεραίνουμε ότι δε χρησιμοποιούνταν πρόσθετη άμμος από τη θάλασσα η από τους χειμάρρους, αλλά: ► Για τα κονιάματα και τα επιχρίσματα κοσκίνιζαν την άσπα με κόσκινο περί τα 2-3 mm και την αναμείγνυαν με τον ασβέστη ► Για τα κισσηροδέματα προστίθενται στo αντίστοιχο μίγμα ασβέστη και άσπας κοσκινισμένης μέχρι τα 2-3 mm μεγαλύτε-ρα αδρανή κυρίως κίσσηρη (κορχίδια).Έτσι, η θηραϊκή γη επιτελεί έναν τριπλό ρόλο στο κονίαμα: ► Το λεπτό της κλάσμα, το <0.063μm παί-ζει το ρόλο του ενεργού ποζολανικού πρό-σμικτου που θα αντιδράσει με τον ασβέστη και θα προσδώσει υδραυλικότητα στο δο-μικό υλικό. ► Το υπόλοιπο μέρος, το [0.063μm–3 mm] παίζει τον ρόλο του αδρανούς σε αντι-στοιχία με τις άμμους που προστίθενται στα κονιάματα. ► Το κλάσμα >3mm χρησιμοποιείται ως σκύρα, αντίστοιχα με τα μεγάλα αδρανή που προστίθενται στα σκυροδέματα.Εικ. 51| Κοκκομετρικές αναλύσεις διαφόρων ιστορικών δομικών υλικών της Αγριλιάς και δειγμάτων θηραϊκής γης.51Αποτελέσματα κοκκομετρικής ανάλυσης

54Φυσικές ιδιότητες και μηχανικές αντοχέςΠραγματοποιήθηκαν, επίσης, μετρήσεις μηχανικών και φυσικών χαρακτηριστικών των ιστορικών υλικών σε κατάλληλα διαμορφωμένα δοκίμια (Εικ. 52, 53).Εικ. 52, 53| Μέτρησεις θλιπτικής και καμπτικής αντοχής κισσηροδέματος από την Αγριλιά. (Εργ. ΕΜΠ, Φωτ: Π. Κωστούλας) ► Η φαινόμενη πυκνότητα των υλικών κυμαίνεται γύρω στο 1-1.3 g/cm3 δηλαδή λιγότερο από το μισό μιας τυπικής τιμής ενός τσιμεντοκονιάματος ή σκυροδέμα-τος. Οι τιμές αυτές υποδεικνύουν ότι πρό-κειται για ελαφροβαρή υλικά.5352 ► Η θλιπτική αντοχή των ιστορικών κο-νιαμάτων προσδιορίστηκε μεταξύ 1,4-2,8 MPa. Oι τιμές είναι σχετικά χαμηλές, αλλά υψηλότερες από ένα αερικό κονίαμα ασβέ-στη που συνήθως δε ξεπερνάει το 1 MPa. ► To πορώδες των κονιαμάτων και επι-χρισμάτων κυμαίνεται μεταξύ 30-40%, πο-σοστό αρκετά υψηλό που επιτρέπει την διαπνοή της τοιχοποιίας και την εξισορρό-πηση της υγρασίας.

55Εικ. 54| Ρωγμές λόγω άσκησης πίεσης σε σκληρά πυριτικά ορυκτά, στο ανώτατο στρώμα του επιχρίσματος των στερνών. Πετρογραφική εικόνα| παράλληλα (PPL) nicols. (Εργαστήριο Λίθος, ΕΑΓΜΕ, Δρ. Χρήστος Παπατρέχας)Τα επιχρίσματα των στερνώνΑπό τους διάφορους ελέγχους που πραγματοποιήθηκαν στα δείγματα της στεγανωτικής επίστρωσης που συλλέχθηκαν από τις στέρνες, βασικά συμπεράσματα που προκύπτουν είναι: ► H επεξεργασία με την λεία ηφαιστεια-κή πέτρα, το χοχλίδι, αποτυπώνεται στην εικόνα μικροσκοπίου: η άσκηση πίεσης προκαλεί ρωγμές στα ορυκτά υψηλής σκληρότητας που περιέχονται στο υλικό (Εικ. 54).54 ► Χρησιμοποιούνταν μεγάλο ποσοστό ασβέστη σε σχέση με τα υπόλοιπα δείγμα-τα (κονιάματα, επιχρίσματα, κισσηρόδεμα), ειδικότερα στην τελευταία στρώση του στεγανωτικού επιχρίσματος.

56Νέες συνθέσεις δομικών υλικών άσπας–ασβέστηΦΑΣΗ Ι Εργαστηριακών δοκιμώνΣτην πρώτη φάση δοκιμών εξετάστηκαν 10 σειρές συνθέσεων πολτού ασβέστη και άσπας, με σκοπό να υπολογιστούν οι απαι-τήσεις των μιγμάτων σε νερό, καθώς και οι φυσικές και μηχανικές ιδιότητες τους. Οι συνθέσεις παρουσιάζονται στους Πίνακες 3 και 4. Εξετάστηκε μεγάλο εύρος αναλο-γιών ανάμειξης του πολτού ασβέστη και των διαφόρων κλασμάτων θηραϊκής γης, συγκεκριμένα 7 για κονιάματα και 3 για κισ-σηροδέματα.Επιλογή πρώτων υλών και παρασκευή δοκιμίωνΧρησιμοποιήθηκε άσπα που συλλέχθηκε από κοντινή στην Αγριλιά θέση, η οποία κο-σκινίστηκε κατάλληλα, με βάση την ιστορι-κή τεκμηρίωση:►Ένα κλάσμα στα [0-3] mm χρησιμοποιήθη-κε για τα κονιάματα και επιχρίσματα.►Δύο κλάσματα στα [0-3] και [3-15] mm χρησιμοποιήθηκαν για τα κισσηροδέματα.Χρησιμοποιήθηκε πολτός υδρασβέστου τριετούς παλαίωσης κατάταξης CL90, με ποσοστό Mg κάτω από 3%, με τα εξής χα-ρακτηριστικά:►Το ελεύθερο νερό στον ασβεστοπολτό ήταν 50%, πληροφορία χρήσιμη για τον υπολογισμό του υπόλοιπου νερού που χρει-αζόταν για την προετοιμασία των δοκιμίων και την μετέπειτα εφαρμογή στο πεδίο.►Το ειδικό βάρος του ασβεστοπολτού υπολογίστηκε στο 1.35. Το μέγεθος αυτό αποτυπώνει τη συνεκτικότητα ενός ασβε-στοπολτού και η τιμή που υπολογίστηκε είναι ικανοποιητική για χρήση στην παρα-σκευή δομικών υλικών.Για την παρασκευή των δοκιμίων (Εικ. 55-57), τα διάφορα κλάσματα της θηραϊκής γης αναμίχθηκαν αρχικά με τον πολτό ώστε να ομογενοποιηθεί το μίγμα. Στη συνέχεια γινόταν η προσθήκη νερού ώστε να επιτευ-χθεί η επιθυμητή εργασιμότητα: το ελάχι-στο νερό που απαιτείται ώστε το μείγμα να έχει ικανοποιητική εργασιμότητα υπολο-γίστηκε εργαστηριακά με την δοκιμή της τράπεζας εξάπλωσης κατά το πρότυπο ΕΝ 1015-13.Η πλήρης και ομογενής ανάμειξη των υλι-κών, ειδικά για τη διάλυση του συνεκτι-κού ασβεστοπολτού ήταν απαραίτητο χα-ρακτηριστικό για την ορθή προετοιμασία των δοκιμίων.Έπειτα τα κονιάματα τοποθετήθηκαν σε πρισματικές μήτρες 40*40*160 mm και τα κισσηροδέματα σε κυβικές μήτρες 70*70mm, οι οποίες συντηρήθηκαν σε συνθήκες υγρασίας για 3 ημέρες και στη συνέχεια παρέμειναν εντός εργαστηρίου ((RH = 50 ± 15%, T = 25 ± 5° C).Σκοπός αυτής της πρώτης φάσης ήταν οι συνθήκες πήξης και σκλήρυνσης των υλι-κών να είναι όσο το δυνατόν παρόμοιες με τις πραγματικές συνθήκες εργοταξίου.

57Εικ. 55-57| Στιγμιότυπα από την προετοιμασία των δοκιμίων άσπας-ασβέστη στο εργαστήριο Τεχνικών Υλικών της Αρχιτεκτο-νικής ΕΜΠ (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)555657

58Τα δοκίμια εξετάστηκαν: ► ως προς τις μηχανικές τους αντοχές, αντοχή σε θλίψη και κάμψη, σε δύο χρονικά δια-στήματα (28 ημέρες και 3 μήνες). ► τις φυσικές τους ιδιότητες (φαινόμενη πυκνότητα και γραμμική συρρίκνωση).Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.Πίνακας 3. Συνθέσεις ασβέστη και άσπας ως 3 mm για κονιάματα που παρασκευάστηκαν στο εργαστήριοΚωδικός κονιάματος*Συνθέσεις κονιαμάτων (%v/v)Παλαιωμένος ασβεστοπολτόςΘηραϊκή γη (0-3mm)Προστιθέμενο νερό Ολικό νερό**M1:1 50 50 2 32Μ1:2 33 67 12 32Μ1:3 25 75 17 33Μ1:4 20 80 18 31Μ1:5 16.7 83.3 20 31Μ1:6 14.3 85.7 21 30M1:7 12.5 87.5 25 33Πίνακας 4. Συνθέσεις ασβέστη, άσπας ως 3 mm και μεγαλύτερων αδρανών (κυρίως κίσσηρης) για κισσηροδέματα που παρασκευάστηκαν στο εργαστήριοΚωδικός Κισσηροδέματος*Συνθέσεις κισσηροδέματων (%v/v)Παλαιωμένος ασβεστοπολτόςΘηραϊκή γη (0-3mm) Θηραϊκή γη (3-15mm)Προστιθέμενο νερόΟλικό νερό**CON-0.33:1:3 7.6 23.1 69.3 20 27CON-0.66:1:3 14.3 21.5 64.2 15 27CON-1:1:3 20 20 60 10 26*Οι κωδικοί αποτυπώνουν τις αναλογίες ανάμειξης ασβεστοπολτού:θηραϊκής γης. ** Υπολογίζεται μαζί με το ελεύθερο νερό του πολτού. * Οι κωδικοί αποτυπώνουν τις αναλογίες ανάμιξης ασβεστοπολτού: θηραϊκής γης έως 3 mm: θηραϊκής γης 3-15mm. ** Υπολογίζεται μαζί με το ελεύθερο νερό του πολτού.

59Βασικά συμπεράσματα►Η ολική απαιτούμενη ποσότητα νερού εί-ναι αντίστοιχη με το όριο υδαρότητας της θηραϊκής γης.►Όσο αυξάνεται η ποσότητα της άσπας μειώνεται η εργασιμότητά της και αυξάνε-ται η ποσότητα του νερού. Η ποσότητα του νερού σε όλα τα κονιάματα πρέπει να προ-στίθεται με πολλή προσοχή και να χρησι-μοποιείται το ελάχιστα απαιτούμενο ώστε να επιτευχθούν οι βέλτιστες αντοχές του δομικού υλικού.►Οι μηχανικές αντοχές κυμαίνονται σε κοντινά επίπεδα, τυπικά κισσηροδεμάτων και κονιαμάτων ανάλογης τεχνολογίας από μνημεία και ιστορικά κτίρια: βάσει βιβλι-ογραφίας, η θλιπτική αντοχή κυμαίνεται μεταξύ 2-8 MPa και για εφελκυσμό μεταξύ 0.5-2 MPa. Οι τιμές κρίνονται ικανοποιητι-κές για χρήση των υλικών είτε ως δομικό κονίαματα είτε ως επίχρισματα.►Όλα τα υλικά παρουσιάζουν χαμηλές τιμές φαινόμενης πυκνότητας, είναι δηλ. ελαφρά δομικά υλικά, με τα κισσηροδέμα-τα να διακρίνονται για τις χαμηλότερες τι-μές, προφανώς λόγω της αυξημένης ποσό-τητας κίσσηρης.Σημαντική παράμετρος στην απόκτηση αντοχών ήταν οι συνθήκες υγρασίας κατά τη συντήρηση και πήξη των δοκιμίων (curing).Πίνακας 5. Μηχανικές αντοχές των δοκιμίων στις 28 ημέρες και στους 3 μήνες (28d, 90d) και φυσικά χαρακτηριστικά (Φάση Ι εργαστηριακών δοκιμών)Κωδικός δοκιμίουΦαινόμενη πυκνότητα (g/cm3)Γραμμική συρρίκνωση* (%)Θλιπτική αντοχή 28d (MPa)Αντοχή σε κάμψη 28d** (MPa)Θλιπτική αντοχή 90d (MPa)Αντοχή σε κάμψη 90d (MPa)Μ1:1 1.2 2.59 1.9 0.55 2.65 0.57M1:2 1.27 -2.15 2.4 0.66 2.8 0.77M1:3 1.26 -1.16 2.08 0.41 2.57 0.6M1:4 1.26 -0.41 2.19 0.45 2.75 0.57M1:5 1.23 -1.17 2.13 0.45 2.78 0.61M1:6 1.24 -0.35 2.27 0.51 2.89 0.62Μ1:7 1.23 1.1 2.39 0.44 2.7 0.55CON-0.33:1:3 1.21 - 1.55 - 1.41 -CON-0.66:1:3 1.19 - 1.77 - 2.15 -CON-1:1:3 1.16 - 2.12 - 2.65 -* Μέτρηση με ηλεκτρονικό παχύμετρο, ακρίβειας 0,01mm. ** Για τα κονιάματα δημιουργήθηκαν δοκίμια διαστάσεων 40*40*160 mm, οπότε υπήρχε η δυνατότητα να μετρηθεί και η καμπτική αντοχή και η γραμμική συρρίκνωση. Αντίθετα, για τα κισσηροδέματα παρασκευάστηκαν κυβικά δοκίμια, κατ’ αντι-στοιχία του πώς εξετάζονται συνήθως τα σύγχρονα σκυροδέματα, οπότε μετρήθηκε μόνο η θλιπτική αντοχή.

60ΦΑΣΗ ΙΙ Εργαστηριακών δοκιμώνΣτη δεύτερη φάση δοκιμών και με βάση τα πρώτα συμπεράσματα, εξετάστηκαν περαι-τέρω 3 σειρές συνθέσεων για κονιάματα/ επιχρίσματα και μία για κισσηρόδεμα.H πήξη και η σκλήρυνση των δοκιμίων έγι-νε σε συνθήκες υψηλής υγρασίας όπως ορίζει το ευρωπαϊκό πρότυπο EN 1015 για τα υδραυλικά κονιάματα (Σταθερή θερμο-κρασία T = 20 ± 2° C όλες τις ημέρες με RH = 95 ± 5% τις πρώτες 7 ημέρες τις ωρίμαν-σης και RH = 65 ± 5% τις υπόλοιπες).Μετρήθηκαν εκ νέου οι μηχανικές και φυ-σικές αντοχές των δοκιμίων και υπολογί-στηκαν τιμές παραπλήσιες και υψηλότερες της πρώτης φάσης (Πίνακας 6). Τα δοκίμια υποβλήθηκαν και σε άλλες δοκιμές ώστε να ελεγχθούν:► Η συμπεριφορά τους στο νερό μέσα από τη δοκιμή της υδαταπορρόφησης, τον υπο-λογισμό της φαινόμενης πυκνότητας και του ολικού πορώδους.► Η ανθεκτικότητά τους στην αλατονέφω-ση δεδομένης της έντονης επίδρασης των αλάτων χλωριούχου νατρίου (NaCl) στη φθορά των δομικών υλικών, στη Θήρα και τη Θηρασιά, και εν γένει στις νησιωτικές περιοχές.► Ο συντελεστής θερμικής αγωγιμότητας, ως πρώτη παράμετρος σε σχέση με την θερμομονωτική συμπεριφορά των υλικών.ΥδαταπορρόφησηΗ δοκιμή υδατοαπορρόφησης ενός δομι-κού υλικού βασίζεται στην μέτρηση του ρυθμού απορρόφησης νερού, από τους τρι-χοειδείς πόρους (διαμέτρου <10μm). Για τον προσδιορισμό του συντελεστή υδατο-απορρόφησης των κονιαμάτων και κισση-ροδεμάτων εφαρμόστηκε η μέθοδος της μίας εφαπτομένης. όπως περιγράφεται στο πρότυπο ΕΝ 1015-18.Χρησιμοποιήθηκαν κυβικά δοκίμια συγκε-κριμένων διαστάσεων (Εικ. 58), τα οποία εμποτίζονταν με νερό και ζυγίζονταν ανά συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα. Το σχε-τικό διάγραμμα (Εικ. 59) αποτυπώνει τη συσχέτιση ρυθμού απορρόφησης νερού ανά μονάδα επιφανείας και χρόνου απορ-ρόφησης. Με εμβάπτιση των δοκιμίων σε νερό για 24h υπολογίζεται, ακόμη, το πο-ρώδες και η φαινόμενη πυκνότητα.Εικ. 58| Κυβικό δοκίμιο κατά τη δοκιμή υδαταπορρόφησης. (Φωτ: Ν. Μεϊμάρογλου)58

61Πίνακας 6. Μηχανικές αντοχές και φυσικά χαρακτηριστικά των δοκιμίων. (Φάση ΙΙ εργαστηριακών δοκιμών)Κωδικός δείγματοςΦαινόμενη πυκνότητα (g/cm3)Πορώδες (%)Θλιπτική αντοχή 28d (MPa)Θλιπτική αντοχή 90d (MPa)M1:2 1.26 38.4 1.37 1.84M1:4 1.28 36.8 1.98 3.04M1:6 1.32 34.8 2.92 3.42CON1:1:3 1.02 32 1.19 1.85Εικ. 60| Εξέλιξη των μηχανικών αντοχών δομικών υλικών ασβέστη-άσπας που εξετάστηκαν στο εργαστήριο.60Εικ. 59| Διάγραμμα που αποτυπώνει το ρυθμό απορρόφησης νερού των διαφορετικών υλικών ασβέστη–άσπας59

62ΣυμπεράσματαΜηχανικές αντοχές► Όλες οι συνθέσεις παρουσιάζουν ικανο-ποιητική θλιπτική αντοχή, ακετά υψηλότε-ρη από την αντοχή ενός τυπικού αερικού ασβεστοκονιάματος (περί το 1 MPa). Η σημαντική αύξηση της αντοχής μπορεί να αποδοθεί στην ποζολανική αντίδραση με-ταξύ του ασβέστη και του λεπτού κλάσμα-τος της θηραϊκής γης.► Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο είναι ότι τη μέγιστη αντοχή παρουσιάζουν τα κονιά-ματα με το μεγαλύτερο ποσοστό άσπας και το μικρότερο ποσοστό άσβεστη, τα οποία χρησιμοποιούνται ως συνδετικό μέσο των λίθων. Η χρήση άφθονης τοπικής άσπας τεκμαίρεται από τις περιγραφές των μα-στόρων και υποδεικνύει μια πρακτική οι-κονομίας υλικών.► Παρατηρείται σημαντική αύξηση αντο-χών (από 17% για το κονίαμα 1:6 μέχρι 55% για το κισσηρόδεμα) από τις 28 ημέ-ρες στους 3 μήνες (Εικ. 60).Η πιο αργή απόκτηση αντοχών των πα-ραδοσιακών κονιαμάτων τεκμαίρεται και από άλλους ερευνητές και πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά την αποτίμηση των υλικών, με βάση σύγχρονους κανο-νισμούς.

63Φυσικές ιδιότητες► Όλα τα υλικά έχουν πολύ χαμηλή πυ-κνότητα και υψηλό πορώδες, κατ΄αντι-στοιχία των ιστορικών δειγμάτων που εξετάστηκαν. Οι νέες συνθέσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν, χωρίς να επιφέρουν προβλήματα διαπνοής της τοιχοποιίας, εγκλωβισμού της υγρασίας στο εσωτερι-κό, που συχνά οδηγούν σε αποκολλήσεις και άλλες φθορές.► Ο ρυθμός απορρόφησης νερού είναι υψηλός και αντίστοιχος με άλλες πειραματι-κές μελέτες για κονιάματα υδραυλικής ασβέ-στου. Το κονίαμα με την αυξημένη ποσότη-τα ασβέστη, το 1:2, τραβάει νερό πολύ πιο γρήγορα από τα υπόλοιπα ενώ ακολουθεί το 1:4 και το 1:6.Ο ρόλος της υγρασίας► Από τη σύγκριση των αντοχών μεταξύ των δοκιμίων της πρώτης και της δεύτε-ρης φάσης, παρατηρείται η θετική επίδρα-ση της υψηλής υγρασίας στην απόκτηση αντοχών. Προκύπτει ότι ιδιαίτερα τα κο-νιάματα με μεγάλο ποσοστό άσπας έχουν σημαντικά υψηλότερη αντοχή στις 90 ημέ-ρες όταν παραμείνουν σε περιβάλλον υγρα-σίας.► Προκειμένου να διερευνηθεί περαιτέρω ο ρόλος της υγρασίας, δοκίμια που φτιά-χτηκαν στην δεύτερη φάση παρέμειναν σε υγρασία 100% για 28 ημέρες αντί για μία εβδομάδα. Σημείωσαν σημαντικά αυξημέ-νη θλιπτική αντοχή, φτάνοντας και τα 8 MPa, επιβεβαιώνοντας, έτσι, την εμπειρι-κή γνώση των μαστόρων ότι όταν υπάρχει υγρασία, η πορσελάνη έχει μεγάλη αντοχή, πολύ δύναμη.Κατά την εφαρμογή υλικών θηραϊκής γης-ασβέστη θα πρέπει να διασφαλίζονται στο εργοτάξιο συνθήκες υψηλής υγρασίας για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο διάστημα και τουλάχιστον για 5 ημέρες.

64Εικ. 61-80| Η εξέλιξη στο χρόνο της ανθεκτικότητας σε άλατα για διαφορετικές συνθέσεις. (Φωτ: Χ. Κυριακόγγονας)Κονίαμα ασβέστη και άσπας έως 3mm (1:2) Κονίαμα ασβέστη και άσπας έως 3mm (1:4)Κονίαμα ασβέστη και άσπας έως 3mm (1:6)Κονίαμα ασβέστη, άσπας ως 3 mm και μεγαλύτερων αδρανών κυρίως κίσσηρης (1:1:3)Τυπικό ασβεστιτικό κονίαμα

65Δοκιμή ανθεκτικότητας σε άλαταΗ αλατονέφωση αποτελεί βασικό παράγο-ντα φθοράς των δομικών υλικών που βρί-σκονται σε περιοχές κοντά στη θάλασσα. Το πρόβλημα με τη συσσώρευση αλάτων στις κατασκευές είναι έντονο στη Θηρασιά και τη Σαντορίνη και έτσι θεωρήθηκε χρή-σιμο να εξεταστεί η συμπεριφορά στον εν λόγω παράγοντα φθοράς των κονιαμάτων και κισσηροδεμάτων που μελετήθηκαν στο εργαστήριο.Βάσει της βιβλιογραφίας σχεδιάστηκε πεί-ραμα με διαδοχικούς κύκλους εμβάπτισης σε διάλυμα χλωριούχου νατρίου, θέρμαν-σης και ξήρανσης, με παράλληλη φωτογρα-φική τεκμηρίωση της εξέλιξης της συσ-σώρευσης των αλάτων και μέτρηση της απώλειας υλικού. Για συγκριτικούς λόγους εξετάστηκε και δείγμα απλού ασβεστιτι-κού κονιάματος.Αποτυπώνεται η εξέλιξη του φαινομένου μέσα από φωτογραφίες των δοκιμίων στην αρχή του πειράματος, μετά από 10, 20 και 25 πλήρεις κύκλους έκθεσης σε άλατα (Εικ. 61-80).Παρατηρήσεις► Όλα τα δομικά υλικά ασβέστη-θηραϊκής γης που εξετάστηκαν παρουσίασαν πολύ καλύτερη συμπεριφορά σε σχέση με ένα απλό ασβεστιτικό, το οποίο αποσαρθρώθη-κε πλήρως στους 25 κύκλους του πειράμα-τος.► Καλύτερη ανθεκτικότητα ανάμεσα στα δοκίμια θηραϊκών δομικών υλικών παρου-σίασε το πλούσιο σε ασβέστη κονίαμα 1:2 και το κισσηρόδεμα. Τα δοκίμια διατηρούν το σχήμα τους και συγκρατούν μεγάλο πο-σοστό αλάτων, αυξάνοντας το βάρος και τον όγκο τους, χωρίς να καταρρέουν. Χαμη-λότερη ανθεκτικότητα παρουσίασε το κονί-αμα με το μεγαλύτερο ποσοστό άσπας (1:6).ΣυμπεράσματαΤα κονιάματα με μεγάλο ποσοστό άσπας έχουν την υψηλότερη θλιπτική αντοχή, χαρακτηριστικό απαραίτητο για χρήση σε φέρουσα τοιχοποιία, αλλά έχουν και τη χα-μηλότερη ανθεκτικότητα σε κύκλους ύγραν-σης-ξήρανσης και την παρουσία αλάτων.Αντίθετα, στα επιχρίσματα και στα ειδικά στεγανωτικά μίγματα των στέρνων χρησι-μοποιούσαν υψηλότερο ποσοστό ασβέστη και χαμηλότερο άσπας. Τέτοιες συνθέσεις παρουσίασαν χαμηλότερη θλιπτική αντο-χή, αλλά πολύ μεγάλη ανθεκτικότητά στην παρουσία αλάτων, ιδιότητα που είναι απα-ραίτητη για να επιτελέσουν τον ρόλο τους στην προστασία της τοιχοποιίας. Ιστορικά, υπάρχει η λογική της προστασίας της τοι-χοποιίας από περιβαλλοντικούς παράγο-ντες, με επιχρίσματα που συχνά αποτελού-σαν θυσιαζόμενα στρώματα.Τονίζεται ότι η ανθεκτικότητα ενός υλικού στην αλατονέφωση εξαρτάται από τον συ-νολικότερο σχεδιασμό της εφαρμογής του όσο και της συνολικής κατασκευής,

66Μέτρηση θερμικής αγωγιμότηταςΘερμική αγωγιμότητα είναι η ιδιότητα ενός υλικού να επιτρέπει τη διάδοση της θερμότητας μέσα από τη μάζα του. Ο συ-ντελεστής θερμικής αγωγιμότητας (λ) εκ-φράζει την ποσότητα της θερμότητας (W) που περνά από ένα τοίχο πάχους 1 m, με διαφορά θερμοκρασίας 1 0Κ μεταξύ των επιφανειών του.Όσο μικρότερος είναι ο συγκεκριμένος συντελεστής ενός υλικού τόσο καλύτερες θερμομονωτικές ιδιότητες έχει.Δεν αποτελεί, βέβαια τη μοναδική παρά-μετρο που εξετάζεται για τον έλεγχο της θερμικής συμπεριφοράς ενός υλικού, αλλά αποτελεί σημαντική παράμετρο. Ο συντε-λεστής θερμικής αγωγιμότητας υπολογί-ζεται εργαστηριακά για θερμοκρασία 10°C και αυξάνεται με την αύξηση της θερμο-κρασίας. Ο προσδιορισμός της θερμικής αγωγιμότητας των κονιαμάτων και του κισσηρόδεματος με θηραϊκή γη δεν έγινε μόνο για την θερμοκρασία των 10 °C, αλλά και για την θερμοκρασία των 20°C και 30°C που είναι συνήθεις θερμοκρασίες των νησιών αυτών. και εφαρμόστηκε η μέθο-δος της προστατευμένης θερμής πλάκας (Guarded Hot Plate) με τη συσκευή Taurus TLP 300 (Εικ. 81).Το σύνολο των συνθέσεων παρουσίασε εξαιρετικά χαμηλούς συντελεστές (Πίνα-κας 7) με το κισσηρόδεμα και το κονίαμα 1:2 να έχουν τις καλύτερες θερμομονωτι-κές ιδιότητες.Στον Πίνακα 8 παρουσιάζονται οι αντί-στοιχοι συντελεστές θερμικές αγωγιμότη-τας στους 10°C κάποιων κοινών δομικών υλικών.Από τη σύγκριση του λ μεταξύ των κοινών δομικών υλικών και των υλικών με θηραϊ-κή γη είναι εμφανές ότι τα υλικά με θηρα-ϊκή γη έχουν πολύ καλύτερες θερμομονω-τικές ιδιότητες και η χρήση τους μπορεί να συνεισφέρει στη δημιουργία θερμικής άνεσης στο εσωτερικό ενός χώρου.Πίνακας 7. Συντελεστές θερμικής αγωγιμότητας για τις διάφορες συνθέσεις θηραϊκών δομικών υλικώνΚωδικός σύνθεσηςΣυντελεστής θερμ. αγωγιμότητας λ (W/m*K)10°C 20°C 30°CM1:2 0.31 0.4 0,43M1:4 0.33 0.39 0.47M1:6 0.32 0.41 0.5CON1:1:3 0.25 0.31 0.36

67[...] Αυτό που ξέρω από τον παππού μου και από τον πατέρα μου είναι ότι για να γίνει μια μόνωση σωστή πρέπει η ελαφρόπετρα που θα βάλεις επάνω να είναι στεγνή, να μην την κάνεις χαρμάνι διότι οι πόροι που έχει η ελαφρόπετρα γεμίζουν με τον ασβέστη ή με το τσιμέντο ή με το χώμα και παύει να κρατάει τη θέρμαν-ση ή το κρύο. Οπότε τη ρίχνεις στεγνή, στην επιφάνεια βάζεις μια στρώση άμμο ή χώμα- γιατί η ελαφρόπετρα όταν πατάς αυτή περπατάει, δεν είναι ένα σώμα σταθερό και επάνω εκεί βάζαμε το μπετό με το κορχίδι και πάνω εκεί το ‘άλειμμα’ που βάζαμε και στη δεξαμενή, και το πατούσαμε με το χοχλίδι [...]Νίκος Ρούσσος-"Μπουσούλας"Πίνακας 8. Συντελεστές θερμικής αγωγιμότητας για συνήθη δομικά υλικά ΥλικόΣυντελεστής θερμικής αγωγιμότητας λ (W/m*K)Ασβεστοκονίαμα 0.87Τσιμεντοκονίαμα 1.4Σκυρόδεμα 2-2.5Ασβεστόλιθος 1.75Μάρμαρο, Γρανίτης 2.7Τούβλα διάτρητα 0.45-0.6Αφρομπετόν 1000 0.35Ωμόπλινθοι 0.7-1Πηγές: i) Παπαχαραλάμπους Ν. (2008). Μονώσεις Δομικών Έργων. Εκδ. Παπασωτηρίου. ii) https://anelixi2020.org/ (τελευταία πρόσβα-ση 28/11/2022)81Η μικροδομή τους (πολύ χαμηλή φαινόμενη πυκνότητα και υψηλό πορώδες) συνδέεται με τις χαμηλές τιμές θερμικής αγωγιμότη-τας που βρέθηκαν. Η θερμομονωτική συ-μπεριφορά των παραδοσιακών θηραϊκών υλικών δόμησης χρήζει περαιτέρω έρευνας· τοπικοί μάστορες θυμούνται τεχνικές χρή-σης της ελαφρόπετρας, σε συνδυασμό με άλλα υλικά για μόνωση των κατασκευών.Η ελαφρόπετρα σήμερα, ως βιομηχανικό ορυκτό βρίσκει αρκετές εφαρμογές σε συ-στήματα οικολογικής θερμομόνωσης και ηχομόνωσης, αλλά και σε περιβαλλοντικές εφαρμογές (αφαλάτωση, φιλτράρισμα νε-ρού κ.α.)Εικ. 81| Η μέθοδος της προστατευμένης θερμής πλάκας (Guarded Hot Plate) με τη συσκευή Taurus TLP 300. Εργα-στήριο Τεχνικών Υλικών Αρχιτεκτονικής Σχολής ΕΜΠ. (Φωτ: Νικηφόρος Μειμάρογλου).

68Αναπαραγωγή παραδοσιακής τεχνικής πατητού κονιάματοςΤα βασικά στάδια του συστήματος επίχρισης των στερνών, όπως προέκυψαν από τις συνε-ντεύξεις με τους παλαιούς μάστορες είναι τα εξής: ► Εφαρμογή της τελικής στρώσης του αλείμματος, κονιάματος ίδιας σύστασης με τα προηγούμενα στρώματα, με πολύ χαμη-λό ποσοστό νερού, που τοποθετείται στην επιφάνεια και ακολουθεί επεξεργασία του με τη χρήση σκληρής, λείας ηφαιστειακής πέτρας, του χοχλιδιού (Εικ. 82). Αναλυτική περιγραφή των βημάτων γί-νεται και κατά την περιγραφή των εργα-σιών αποκατάστασης στις στέρνες στο Κεφάλαιο 3.82Εικ. 82| Επεξεργασία με χοχλίδι τελικής επιφάνειας αλείμματος σε ένα σύστημα επίχρισης τωνσ τερνών που εξετάζεται στο εργαστήριο, ΕΜΠ. (Φωτ: Π. Κωστούλας)► Διαβροχή του υποστρώματος του βρά-χου της θηραϊκής γης που σκάβεται για να κατασκευαστεί η στέρνα και εφαρμογή του γαλακτίσματος (ασβεστόνερου πλούσιου σε ασβέστη).► Εφαρμογή με τη χρήση μυστριού του πε-ταχτού, κονιάματος άσπας-ασβέστη με με-γάλη περιεκτικότητα σε νερό.► Τοποθέτηση του λασπώματος, κονιάμα-τος ίδιας σύστασης με το πεταχτό, με χα-μηλότερο ποσοστό νερού που δημιουργεί την υπόβαση για την τελική στρώση.

69Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτής της τελι-κής στρώσης είναι ότι, μετά την παρασκευή της, αναδεύεται κάθε μέρα για περίπου 7 ημέρες με προσθήκη, εφόσον κρίνεται ανα-γκαίο, ασβεστόνερου.Τα παραπάνω βήματα ακολουθήθηκαν στο εργαστήριο, προκειμένου να κατανοηθεί η τεχνική και να εντοπιστούν κρίσιμα σημεία για την επιτυχία της εφαρμογής. Προσο-μοιώθηκαν υποστρώματα αντίστοιχα με τα τοιχώματα των στερνών, διαστάσεων 25*25*5 cm, με ανάμιξη 90% ακοσκίνιστης θηραϊκής γης και 10% ασβέστη και εφαρ-μόστηκαν όλες οι στρώσεις του επιχρίσμα-τος. Για τη τελική στρώση, το άλειμμα, ακο-λουθήθηκε η διαδικασία της καθημερινής ανάμειξης για 7 ημέρες. Βασικό συμπέρασμα που προέκυψε είναι ότι έχει ιδιαίτερη σημασία η ορθή προετοι-μασία του υποστρώματος για την επίτευξη συνάφειας με το επίχρισμα. Συγκεκριμένα:► το γαλάκτισμα πρέπει να είναι κατάλ-ληλης περιεκτικότητας σε ασβέστη (ούτε πολύ αραιό ούτε πολύ πλούσιο σε ασβέ-στη), ώστε να σταθεροποιήσει την επιφά-νεια και να λειτουργήσει σαν αστάρι. ► το πεταχτό πρέπει να είναι πολύ υδαρές και να εφαρμοστεί με δύναμη προκειμένου να υπάρξει μηχανική αγκύρωση.Η εφαρμογή πίεσης στην τελική επιφάνεια, μειώνει σημαντικά τόσο το πορώδες όσο και τον ρυθμό απορρόφησης νερού του επι-χρίσματος ασβέστη-άσπας και καθιστά την επιφάνεια υδατοστεγανή (Εικ. 83). 83Εικ. 83| Έλεγχος του ρυθμού απορρόφησης νερού της επιφάνειας μετά την σκλήρυνση του επιχρίσματος (Φωτ: Π. Κωστούλας)

70Βιβλιογραφία κεφαλαίου 2Antoniou, G., Kathijotes, N., Spyridakis, D. S., & Angelakis, A. N. (2014). Historical development of technologies for water resources management and rainwater harvesting in the Hellenic civilizations. International Journal of Water Resources Development, 30(4), 680-693.ASTM C618-15. Standard Specification for Coal Fly Ash and Raw or Calcined Natural Pozzolan for Use in ConcreteBrandon, C. J., Hohlfelder, R. L., Jackson, M. D., & Oleson, J. P. (2014). Building for eternity: the history and technology of Roman concrete engineering in the sea. Oxbow books.Conophagos, C., & Badeca, H. (1974). The water cisterns of ore washers in Laurion and their special hydraulic mortar. In Annales Geologiques des pays Helleniques (Vol. 26, pp. 328-337). EN 459-1:2015—Building lime. Part 1: Definitions, specifications and conformity criteria. European Commitee for Standardisation (CEN): Brussels, Belgium.EN 459-2: 2010, Building lime. Part 2: Test methods. European Commitee for Standardisation (CEN): Brussels, BelgiumF. Messazza, (2007). Pozzolana and pozzolanic cements," in Lea’s chemistry of cement and concrete, UK, Elsevier,, pp. 471-602.Fragata, Ana, M. Rosário Veiga, and Ana Velosa (2016). Substitution ventilated render systems for historic masonry: Salt crystallization tests evaluation. Construction and Building Materials 102, 592-600.Hughes, J. J., Swift, D. S., Bartos, P. M., & Banfill, P. F. (2002). A traditional vertical batch lime kiln: thermal profile and quicklime characteristics. In Masonry: Opportunities for the 21st Century. ASTM International.J. K. Mitchell (1976). Fundamentals of Soil Behavior, California: John Wiley and Sons, Inc. Lubelli, Barbara, and Mario R. de Rooij. (2009). NaCl crystallization in restoration plasters." Construction and building Materials 23, no. 5, 1736-1742 M. P. R. J. F. Sara Mantellato, (2014). Reliable specific surface area measurements on anhydrous cements," Cement and Concrete Research, vol. 67, pp. 286-291.Maravelaki-Kalaitzaki, P., Bakolas, A., & Moropoulou, A. (2003). Physico-chemical study of Cretan ancient mortars. Cement and Concrete Research, 33(5), 651-661.Moropoulou Α., Bakolas Α., Aggelakopoulou Ε., (2001). The effects of limestone characteristics and calcination temperature to the reactivity of the quicklime. Cement and Concrete Research 31 , 633-639.N. Moustakas and F. Georgoulias, (2005).Soils developed on volcanic materials in the island of Thera, Greece," GEODERMA, vol. 129, pp. 125-138.Papastefanaki, L. (2018). From Santorini to Trieste and Suez: scientific knowledge, discovery and use of Theran earth in the Mediterranean (from the end of the eighteenth century to the beginning of the twentieth century). Mediterranean Historical Review, 33(1), 67-88.Rodríguez-Navarro, C. (2012). Binders in historical buildings: traditional lime in conservation. Seminarios de la Sociedad Española de Mineralogía (SEM), 9, 91-112.S. P. R. Walker, "Physical properties and reactivity of pozzolans, and their influence on the properties of lime–pozzolan pastes," Materials and Structures, vol. 44, pp. 1139-1150, 2011. Zacharopoulou, G. (2013). Impact of calcination temperature on reactivity, maturation capacity and mechanical properties of a high calcium building lime (CL). In 3rd Historic Mortars Conference HMC (pp. 11-14).

71Αθανασίου, Κ. Ξερολιθιές και Πεζούλες στη Θηρασία. (2015). Θηρασία Ι. Μια διαχρονική διαδρομή, σελ. 21-31, Εκδ: Τα πράγματα, Αθήνα.Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ., Παυλογεωργάτος Γ., (2002). Πρόταση ταξινόμησης ξερολιθικών κατασκευών. Διεθνής επιστημονική ημερίδα: "O δομικός λίθος στα μνημεία". Διοργάνωση: ICOMOS - I.Γ.Μ.Ε., 11/2001, Αθήνα και Μυτιλήνη. Τόμος Πρακτικών σελ. 265-276.Διπλωματική εργασία (2019). Γεωργιάδου Νίνα, Σανούδου - Δραμαλιώτη Αρετή. Κέντρο ΓΙΗΣ: Πρόταση ανάδει-ξης θηραϊκού ορυχείου, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ.Εγχειρίδιο ξερολιθικής δόμησης - Λιθοστρώσεις (2009), Επιμέλεια Ε. Παγκρατίου, Ιωάννινα.Εγχειρίδιο ξερολιθικής δόμησης - Τοίχοι ( 2009), Επιμέλεια Ε. Παγκρατίου, ΙωάννιναΖαχαροπούλου Γ. (2004). Παραγωγή ασβέστου υψηλής δραστικότητας κατάλληλης για αποκαταστάσεις μνημεί-ων και ιστορικών κτιρίων. Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) Σχολή Πο-λιτικών Μηχανικών. Τομέας Επιστήμης και Τεχνολογίας των Κατασκευών. (επιβλέπουσα: Καθ. Ι. Παπαγιάννη).Μ. Καββαδας (2005). Στοιχεία Εδαφομηχανικής, Κεφάλαιο 2: Φυσικά Χαρακτηριστικά των Εδαφών, Αθήνα: Εκ-δόσεις Ε.Μ.Π. Παλυβού Κ., Ριτζούλη Κ. (2014). Αρχιτεκτονικές επεμβάσεις μικρής κλίμακας σε παραδοσιακούς οικισμούς της Σαντορίνης. Το παράδειγμα του Πύργου Καλλίστης. Πρακτικός οδηγός, Θήρα.Πετανίδου Θεοδώρα (2015). Οι αναβαθμίδες του Αιγαίου. Η περίπτωση των Δωδεκανήσων. Εκδ. Παρισιάνου.Τσίμας Σταμ., Αποστολίδου Αικ. (1984). Μελέτη της ασβέστου που προορίζεται για δομικές χρήσεις», ΤΕΕ Επι-στημονική Επιτροπή Δομικών Υλικών και στοιχείων, Αθήνα.Διαδικτυακές πηγέςArch2plant project (τελευταία επίσκεψη 20/11/2022)http://library.tee.gr/vufind/ (τελευταία επίσκεψη 20/11/2022). Στη Βιβλιοθήκη του ΤΕΕ υπάρχουν ψηφιοποιη-μένα δεκάδες τεκμήρια γύρω από την έρευνα χρήσης τη θηραϊκής γης από τα τέλη του 19ου αιώνα εώς τη σύγχρονη εποχή (όρος αναζήτησης: θηραϊκή γη).Santorini Archive Project (τελευταία επίσκεψη 20/11/2022)https://olympus-minerals.com/en/erevna-anaptyksi/ (τελευταία επίσκεψη 20/11/2022)Οπτικοακουστικό υλικόΣυμμετοχικό έργο "Κάτω από το Τοπίο" (μέρος Α, μέρος Β)

72Τοίχος αντιστήριξηςΣτέρνα ΒΣτέρνα ΑΚεντρικό Μονοπάτι ΑγριλιάςΝαός Εισοδίων ΑγριλιάςΕικ. 1| Αξονομετρικό σχέδιο με υπόδειξη του κεντρικού μονοπατιού, των στερνών (Α & Β) και του νότιου τοίχου αντιστήριξης (Σχ: Γ. Κουτρόπουλος)1

73Το συμμετοχικό έργο αποκατάστασης στον υπόσκαφο οικισμό της Αγριλιάς υλοποι-ήθηκε κατά την περίοδο Αυγούστου–Σεπτεμβρίου 2021, μέσα από δύο εκπαιδευτι-κά σχήματα7: ► μία επαγγελματική μαθητεία 5 εβδομάδων για νέους τεχνίτες με εκπαιδευτές και μαθητευομενους από τη Θηρασιά, τη Θήρα και άλλες περιοχές της Ελλάδας και► ένα βιωματικό εργαστήριο 2 εβδομάδων με συμμετέχοντες φοιτητές και επαγ-γελματίες διαφόρων κλάδων από την Ελλάδα και το εξωτερικό.Το έργο περιελάμβανε:► την αποκατάσταση του πρώτου τμήματος του κεντρικού λιθόστρωτου μονοπα-τιού και ενός ξερολιθικού αναλημματικού τοίχου που εντοπίζεται στη διαδρομή του και► τοπικές επεμβάσεις συντήρησης των παραδοσιακών πατητών επιχρισμάτων και διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου δύο υπόσκαφων στερνών που βρίσκονται ενσωματωμένες στη χάραξη του μονοπατιού και σε λειτουργική σχέση με αυτό για τη συλλογή των ομβρίων υδάτων.Το μονοπάτι, οι τοίχοι και οι στέρνες (Εικ. 1) αποτελούν τμήμα ενός ευρύτερου συνόλου οικιστικής οργάνωσης και διαχείρισης του νερού, ενός πόρου διαχρονι-κά σημαντικού στον άνυδρο τόπο της Θηρασιάς. Αποτελούν, ακόμη, τεκμήρια της παραδοσιακής οικοδομικής τεχνογνωσίας γύρω από τη ξερολιθική δόμηση και την παρασκευή στεγανωτικών κονιαμάτων με ασβέστη και θηραϊκή γη.Στο κεφάλαιο 3 περιγράφονται αναλυτικά η τεκμηρίωση της κατάστασης των κα-τασκευών πριν την έναρξη των εργασιών, οι αρχές των επεμβάσεων και οι επιμέ-ρους εργασίες που πραγματοποιήθηκαν. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις κατασκευ-αστικές βελτιώσεις που πραγματοποιήθηκαν και στη σχέση των κατασκευών για τη διαχείριση του νερού.Τέλος, παρατίθενται με τη μορφή ένθετων ενοτήτων, συμπεράσματα και πρακτικές οδηγίες για εφαρμογή τόσο στην αποκατάσταση όσο και στην εκ νέου κατασκευή αντίστοιχων δομών, σε νησιωτικές και άλλες περιοχές της Ελλάδας.Έργο αποκατάστασης7 Παρακολουθείστε τις δύο μικρού μήκους ταινίες τεκμηρίωσης του συμμετοχικού έργου 1 και 2

74Τεκμηρίωση κεντρικού λιθόστρωτου Το λιθόστρωτο κατάστρωμα του μονοπα-τιού είναι κατασκευασμένο με την τεχνική του πλακωτού, τμήματα του οποίου σώζο-νται σε καλή κατάσταση ανά περιοχές της διαδρομής.Έχουν χρησιμοποιηθεί αργοί, ηφαιστειακοί λίθοι μικρού μεγέθους (μέγιστου μήκους 10-25εκ. και ύψους 15-20εκ) και σφηνοει-δούς σχήματος, τοποθετημένοι εν ξηρώ.Η συνολική κλίση του καταστρώματος ακο-λουθεί την υψομετρία της κοίτης του πο-ταμού, ενώ στην εγκάρσια διεύθυνσή της η κατασκευή προσαρμόζεται κάθε φορά στην ελεύθερη διάταξη των λίθων, με κλί-ση από τα πλευρικά όρια προς τον άξονα του μονοπατιού. Παρά τις φθορές, διατηρούνται σε μεγάλο βαθμό τα μορφολογικά και κατασκευαστι-κά χαρακτηριστικά της κατασκευής. Στην Εικόνα 2 υποδεικνύεται η περιοχή επέμ-βασης στο κεντρικό λιθόστρωτο μονοπάτι του οικισμού, συνολικού μήκους 77 μ. και συνολικής επιφάνειας 265 τμ.Οι βαθμίδες είναι κατασκευασμένες από αργούς λίθους μεγάλων διαστάσεων (35-60εκ. είναι το μήκος της επίπεδης επιφάνειας τους) και ακολου-θούν την τοπογραφία του μονοπατιού. Οι περισσό-τεροι διατηρούνται σε μεγάλο βαθμό, ενώ κάποιοι έχουν περιστραφεί τοπικά ή έχουν υποστεί καθί-ζηση. Οι κλίσεις των βαθμίδων δεν παρουσιάζουν ομοιογένεια, επηρεάζοντας το ρυθμό και το βαθ-μό δυσκολίας της ανάβασης.Εμφανείς σωληνώσεις από ιδιοκτησίες που έχουν συν-δεθεί μεμονωμένα στο δί-κτυο ύδρευσης διατρέχουν το καλντερίμι.Μύδρος που προϋπήρχε στη διαδρομή και ενσωμα-τώθηκε στην κατασκευή. Μία από τις υπόσκαφες στέρνες (Στέρνα Α) που εντοπίζονται στο κεντρικό μονοπάτι.Τμήματα του παραδοσιακού πλακω-τού διατηρούνται σε καλή κατάστα-ση ανά περιοχές.

75Αποσυναρμολογημένο τμήμα του κε-ντρικού μονοπατιού.Μεγάλοι λίθοι, τοποθετημένοι σε κομβικά ση-μεία του μονοπατιού, έχουν ως στόχο την ανα-κατεύθυνση των ομβρίων στα σημεία συλλογής και λειτουργούν προστατευτικά σε χειμαρρικά φαινόμενα του ποταμού.Το άνω τμήμα του μονοπατιού είναι σε μεγάλο βαθμό κατεστραμμένο ενώ ο κόμβος της δια-σταύρωσης με μικρότερο μονοπάτι που οδηγεί στην εκκλησία είναι καλυμμένος με σκυρόδε-μα. Παρόμοιες διαμορφώσεις παρατηρούνται στις εισόδους των ιδιοκτησιών στην αρχή του οικισμού. Εικόνα 2| Υπόδειξη της περιοχής επέμβασης στο κεντρικό λιθόστρωτο μονοπάτι της Αγριλιάς. (Ορθοφωτοχάρτης: Κ. Ευδαίμων)02Σύνθεση Φωτογραφιών | Κατασκευαστικές λεπτομέρειες και κατάσταση διατήρησης τμήματος του κεντρικού λιθόστρωτου μονοπατιού που αποκαταστάθηκε. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος).

76Τεκμηρίωση ξερολιθικων τοίχων Οι παρειές του μονοπατιού ορίζονται από μια εντυπωσιακή σειρά αναλληματικών τοίχων χτισμένων με αργούς, ηφαιστεια-κούς λίθους ποικίλων διαστάσεων.Ένας εκ των δύο μύδρων που έχουν ενσωματωθεί στην κατα-σκευή των τοίχων. 04Εικόνα 4| Σκαρίφημα της νότιας παρειάς του οικισμού με υπόδειξη της θέσης των ξερολιθικών τοίχων (Γ. Κουτρόπουλος)Οι τοίχοι ενσωματώνονται στον οικισμό ανάλογα με τη θέση των ιδιοκτησιών, τη γεωμορφολογία και την τοπογραφία.

77Παρατηρείται μέγιστη συναρμογή μεταξύ των λίθων και σε μεγάλο βαθμό η καθ’ ύψος διαβάθ-μιση του μεγέθους τους.Εντοπίζονται τοπικές καταρρεύσεις των ξερο-λιθικών τοίχων αντιστήριξης κυρίως λόγω της πλημμελούς συντήρησής τους και της ανάπτυ-ξης της βλάστησης.Εικόνα 3| Υπόδειξη της θέσης των αναλημματικών τοίχων σε σχέση με το κεντρικό μονοπάτι. (Ορθοφωτοχάρτης: Κ. Ευδαίμων) Σύνθεση Φωτογραφιών | Κατασκευαστικές λεπτομέρειες και κατάσταση διατήρησης μεγάλου μέρους των νότιων ξερολιθι-κών αναλημματικών τοίχων του οικισμού. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)03

78Τεκμηρίωση τοίχου αντιστήριξηςΕκτός από το κεντρικό μονοπάτι και επι-πρόσθετα του αρχικού σχεδιασμού, αποκα-ταστάθηκε και ο πλευρικός βόρειος ανα-λημματικός τοίχος συγκράτησης γαιών, ένα μεγάλο τμήμα του οποίου είχε καταρ-ρεύσει. Οι πεσμένοι λίθοι είχαν καλύψει μεγάλος μέρος του μονοπατιού, καθιστώ-ντας επικίνδυνη τη διάσχισή του. Κατά τη διάρκεια του έργου αποφασίστηκε η ανα-κατασκευή του για λόγους ασφάλειας. Ο ξερολιθικός τοίχος αντιστήριξης βρί-σκεται πάνω από το σημείο διασταύρωσης του μονοπατιού με τη δευτερεύουσα (βό-ρεια) χαράδρα ανάπτυξης του οικισμού και οριοθετεί την παρακείμενη ιδιοκτησία. Το ύψος του τοίχου φτάνει τα 3.80μ.Σύνθεση Φωτογραφιών | Κατασκευαστικές λεπτομέρειες και κατάσταση διατήρησης του βόρειου αναλημματικού τοίχου. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)Ο τοίχος είναι χτισμένος σε δύο βαθμίδες. Η «άνω βαθμίδα» βρίσκεται σε υποχώρη-ση, έχει σταθερό ύψος 1μ και κλίση περί-που 10% (απο τον κατακόρυφο άξονα). 06Εικόνα 6| Σκαρίφημα της βόρειας παρειάς του οικισμού με υπόδειξη της θέσης του τοίχου αντιστήριξης που αποκαταστάθηκε. (Γ. Κουτρόπουλος)

79Σημαντική κατάρρευση τμήματος της άνω και της κάτω βαθμίδας του τοίχου αντιστήριξης και ανάπτυξη έντονης βλάστησης.Νεότερη επέμβαση επίχρισης του τοίχου με τσιμεντοκονίαμα. Εικόνα 5| Υπόδειξη της θέσης του βόρειου τοίχου αντιστήριξης που αποκαταστάθηκε σε σχέση με το κεντρικό μονοπάτι. (Ορθοφωτοχάρτης: Κ. Ευδαίμων)05Το ύψος της «κάτω βαθμίδας» μεταβάλ-λεται ανάλογα με την υψομετρία του εδά-φους και έχει κλίση περίπου 30% (απο τον κατακόρυφο άξονα).

80Τεκμηρίωση στερνών και περιβάλλοντος χώρου Δύο στέρνες εντοπίζονται κατά μήκος του τμήματος του μονοπατιού που αποκατα-στάθηκε (Εικ. 7). Η Στέρνα Α (Εικ. 8) βρί-σκεται στο σταυροδρόμι του κεντρικού μονοπατιού με αυτό που οδηγεί στη δευ-τερεύουσα (νότια) χαράδρα του οικισμού και η Στέρνα Β βρίσκεται στη διασταύρω-ση του μονοπατιού με αυτό της εκκλησίας των Εισοδίων της Θεοτόκου (Εικ. 9). Και οι δύο στέρνες ανήκουν στο τύπο της υπόσκαφης δεξαμενής με υπέργειο στόμιο και επιφάνεια συλλογής ομβρίων η οποία συνδέεται με το κεντρικό μονοπάτι του οικισμού (Εικ. 10 & 11). Ο υπόσκαφος υπό-γειος χώρος και των δύο δεξαμενών είναι ένας επιμήκης θολωτός χώρος στο άκρο του οποίου βρίσκεται το στόμιο. Η τελική επιφάνεια του εσωτερικού χώρου αποθή-κευσης και του στομίου των δύο στερνών είναι διαμορφωμένη με πατητό κονίαμα. Τα στόμια προεξέχουν από το διαμορφω-μένο επίπεδο συλλογής των ομβρίων κατά 45-80εκ. και διαθέτουν οπές μικρών δια-στάσεων, κατασκευασμένες στο ίδιο ύψος με την επιφάνεια συλλογής νερού ώστε να επιτρέπουν την εισροή των ομβρίων. Στο όριο μεταξύ στερνών και μονοπατιού υπάρχει ειδική διαμόρφωση διόδου με λί-θους, η οποία οδηγεί το νερό στην υπέρ-γεια επιφάνεια συλλογής και έπειτα στον υπόγειο χώρο αποθήκευσης.Και οι δύο στέρνες βρίσκονται σε κακή κα-τάσταση διατήρησης, ωστόσο έχουν ακόμα τη δυνατότητα να συγκρατούν νερό.Εικόνα 9| Υπόδειξη της θέσης των δύο στερνών στο κεντρικό μονοπάτι.(Ορθοφωτοχάρτης: Κ. Ευδαίμων)0907 08Εικόνα 7| Νότια άποψη της στέρνας Α. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)Εικόνα 8| Νότια άποψη της στέρνας Β. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)

811110Εικ. 10| Στέρνα Α. Κάτοψη του υπόγειου χώρου αποθή- κευσης νερού, κάτοψη του υπέργειου χώρου συλ- λογής νερού, διαμήκης τομή και εγκάρσια τομή. (Σχέδιο: Γ. Κουτρόπουλος και Α. Ζαχαράκη)Εικ. 11| Στέρνα Β. Κάτοψη του υπόγειου χώρου αποθή- κευσης νερού, κάτοψη του υπέργειου χώρου συλ- λογής νερού, διαμήκης τομή και εγκάρσια τομή. (Σχέδιο: Γ. Κουτρόπουλος και Α. Ζαχαράκη)

82Βασικές αρχές επεμβάσεωνΣτόχος των εργασιών ήταν η αποκατάσταση του συνόλου των κατασκευών με σεβασμό στην αρχική μορφή τους, με εφαρμογή των παραδοσιακών τεχνικών και χρήση τοπικών υλικών στο βαθμό που αυτό ήταν εφικτό.Υλικά ► Επαναχρησιμοποιήθηκε υλικό που απο-ξηλώθηκε σημειακά κατά την εγκατάστα-ση του νέου δικτύου της ΔΕΥΑΘ και από την κατάρρευση του τοίχου αντιστήριξης. ► Συλλέχθηκαν ηφαιστειακοί λίθοι από παλαιότερη θέση εξόρυξης θηραϊκής γης στη Θηρασιά (θέση Κάστρο), μετά από συμφωνία με τον ιδιοκτήτη της έκτασης (Εικ.12). Μετά την πρώτη διαλογή του δι-αθέσιμου υλικού επί τόπου γινόταν η μετα-φορά του στο εργοτάξιο. ► Για τα κονιάματα αποκατάστασης χρη-σιμοποιήθηκε θηραϊκή γη που συλλέχθη-κε από σημεία εκσκαφών/επιχώσεων στη γύρω περιοχή της Αγριλιάς και σε άλλα ση-μεία στο νησί.Τεχνικές παράμετροι Κρίσιμα σημεία για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση των εργασιών αποκατάστασης αποτέλεσαν: ► ο συνδυασμός του παραδοσιακού πλα-κωτού με το σύγχρονο δίκτυο υποδομών του οικισμού που εγκαταστάθηκε από τη Δημόσια Επιχείρηση Ύδρευσης και Άρδευ-σης Θήρας (ΔΕΥΑΘ), ► η διατήρηση των διαφορετικών κατα-σκευαστικών χαρακτηριστικών ανά τμήμα του κατασκευαστικού συνόλου, ► η ενσωμάτωση των φυσικών διαμορ-φώσεων του περιβάλλοντος, ► η ενίσχυση της ανθεκτικότητας και βατότητάς του μονοπατιού για την αύξηση της προσβασιμότητας στον οικισμό και ► η αποκατάσταση της λειτουργικότη-τας των στερνών και της σχέσης του με το μονοπάτι για τη διαχείριση του νερού. Εικ. 12| Συλλογή ηφαιστειακών λίθων από παλαιότερη θέση εξόρυξης θηραϊκής γης για χρήση στο έργο αποκατά-στασης στην Αγριλιά. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)

8312

84Αποκατάσταση τοίχου αντιστήριξηςΠριν από την επισκευή του λιθόστρωτου καταστρώματος, πραγματοποιήθηκαν οι εργασίες επισκευής του τοίχου αντιστήρι-ξης στη νότια παρειά του μονοπατιού. Οι εργασίες περιλαμβάνουν:i) Καθαρισμό του τοίχου από βλάστηση, φερτά υλικά, με προσοχή για την αποφυγή πιθανής κατάρρευσης (Εικ. 13 ).ii) Καθαιρέσεις τμημάτων σε ετοιμορροπία και όσων παρουσιάζουν παραμορφώσεις και ρηγματώσεις. Οι πέτρες συγκεντρώνο-νται και ταξινομούνται ανά μεγέθη, ώστε να επαναχρησιμοποιηθούν. iii) Διαμόρφωση κλίσεων► Ο τοίχος ανακατασκευάζεται σε δύο επί-πεδα με σταθερή κλίση και έχει συνολικό ύψος 3.5μ. ► Η κλίση της κάτω βαθμίδας του τοίχου, που έχει κυμαινόμενο ύψος ανάλογα με την υψομετρία του εδάφους είναι 30%, δηλαδή για κάθε μέτρο ύψους έχει κατακόρυφη απόκλιση 30εκ., ενώ η κλίση της άνω βαθ-μίδας σταθερού ύψους 1μ. είναι 10%. ► Για τη διευκόλυνση του χτισίματος των υψηλότερων στρώσεων του τοίχου γίνεται εγκατάσταση σκαλωσιάς (Εικ. 14).Εικ. 13| Ο αναλημματικός τοίχος στην αρχική του μορφή πριν τις εργασίες αποκατάστασης. (Σχέδιο: Γ. Κουτρόπουλος)Εικ. 14| Ο τοίχος ανακατασκευάζεται σε δύο επίπεδα με σταθερή κλίση. (Σχέδιο: Γ. Κουτρόπουλος)13 14

85iv) Χτίσιμο ► Οι πέτρες χτίζονται ανά στρώσεις κά-θετες στον κατακόρυφο άξονα και τοπο-θετούνται σε σταθερή θέση, με τη μακριά πλευρά τους κάθετη προς το πρανές. Η δι-άσταση τους αυτή καθορίζει το πάχος του υπό-κατασκευή τοίχου (Εικ. 15). ► Για τη σταθεροποίηση και τη δημιουργία επίπεδων επιφανειών συχνά τοποθετείται μία σφήνα εσωτερικά, κατά την τοποθέτη-ση των λίθων. ► Τα μεγέθη των λίθων διαφοροποιούνται καθ’υψος, με τις μεγαλύτερες πέτρες μή-κους 60-80εκ. να τοποθετούνται στις κα-τώτατες στρώσεις θεμελίωσης. ► Τοποθετούνται συνδετικοί λίθοι, μεγαλύ-τεροι από το πάχος του τοίχου, για εγκάρ-σια αγκύρωση του τοίχου στο πρανές. ► Το χτίσιμο ολοκληρώνεται με την τοπο-θέτηση των λίθων επικάλυψης, οι οποίοι τοποθετούνται συνεπίπεδα με την επιφά-νεια του εδάφους, ενώ καλύπτουν τους αρ-μούς κατώτερων στρώσεων (Εικ. 16).Εικ. 15| Το χτίσιμο πραγματοποιείται σε στρώσεις κάθετες στον κατακόρυφο άξονα. (Σχέδιο: Γ. Κουτρόπουλος)Εικ. 16| Ολοκληρωμένος ο τοίχος αντιστήριξης μετά τις εργασίες. Διακρίνονται λεπτομέρειες, όπως οι λίθοι επικά-λυψης, οι συνδετικοί λίθοι που αγκυρώνουν τον τοίχο στο πρανές και οι μεγαλύτεροι λίθοι των χαμηλότερων στρώ-σεων. (Σχέδιο: Γ. Κουτρόπουλος)15 16

86Γενικά συμπεράσματα για τους ξερολιθικούς τοίχους–Για να μην προκληθούν ζημιές σε ένα επι-σκευασμένο κατάστρωμα (π.χ. σπάσιμο ή με-τακίνηση λίθων).► Για το χτίσιμοΗ ξερολιθική τεχνική βασίζεται στην ορθή επι-λογή, κατεργασία των αργών λίθων και την ορθή τοποθέτησή τους. Όσο καλύτερη επαφή έχουν οι λίθοι μεταξύ τους περιφερειακά (κα-τακόρυφα και πλευρικά), τόσο μειώνονται οι εφελκυστικές τάσεις που ασκούνται στον εκά-στοτε λίθο και αυξάνεται η αντοχή της συνολι-κής τοιχοποιίας. ► Για τη ροή των εργασιώνΕίναι κρίσιμο να ολοκληρωθούν πρώτα οι ερ-γασίες επισκευής πλευρικών ξερολιθικών τοί-χων πριν την ανακατασκευή ενός ξερολιθικού μονοπατιού–Για λόγους ασφαλείας. Οι πλευρικοί ξερολιθι-κοί τοίχοι που παρουσιάζουν δομικές αστοχίες είναι πιθανό να καταρρεύσουν οποιαδήποτε στιγμή. –Για την ομαλή διεξαγωγή των εργασιών. Η στάθμη θεμελίωσης του τοιχοποιίας είναι χα-μηλότερα από τη στάθμη κατασκευής του κα-ταστρώματος και έτσι οι πέτρες του ξερολιθι-κού καταστρώματος ‘σφηνώνουν’ ανάμεσα στους δύο πλευρικούς τοίχους.

8717► Για τους τοίχους αντιστήριξηςΌταν η υψομετρική διαφορά μεταξύ των επιπέδων που γεφυρώνουν οι αναλημμα-τικοί τοίχοι είναι μεγάλη, τότε αυτοί κα-τασκευάζονται σε περισσότερες από μία ζώνες καθ’ ύψος. Η πρώτη ζώνη έχει και το μεγαλύτερο ύψος, ενώ οι επόμενες βρί-σκονται σε υποχώρηση οριζοντιογραφικά έναντι της υποκείμενης. Οι διαστάσεις των θεμελίων είναι ανάλογες του ύψους της τοιχοποιίας. Στο θηραϊκό τοπίο, το μέ-γεθος των λίθων των ελεύθερων τοίχων είναι, συνήθως, μικρότερο από αυτό των αναλημματικών.Τα μικρά κενά που δημιουργούνται μεταξύ των λίθων λειτουργούν ως σημεία εκτόνωσης, επιτρέποντας την απορροή των υδάτων που συγκεντρώνονται στο πρανές. Για την καλύ-τερη απορροή των υδάτων, στο χώρο μεταξύ τοιχοποιίας και πρανούς τοποθετείται υδατοδι-απερατό υλικό (χαλίκι, πέτρες, γαρμπίλι). Τα παραπάνω συμβάλλουν στην ενίσχυση της αντοχής της τοιχοποιίας στο χρόνο.► Για τη διαδικασία καθαίρεσηςΗ διαδικασία καθαίρεσης αποτελεί μία διδακτι-κή διαδικασία καθώς δίνεται η ευκαιρία να με-λετηθεί η λιθοπλοκή της ξερολιθιάς, να παρα-τηρηθούν τα χαρακτηριστικά της κατασκευής, ο τρόπος τοποθέτησης των πετρών, τα μεγέθη καθ΄ύψος κλπ.Εικ. 17| Ο αποκατεστημένος τοίχος αντιστήριξης. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)

88Αποκατάσταση κεντρικού μονοπατιούΣτον οικισμό της Αγριλιάς δεν υπήρχε κεντρική υποδομή ύδρευσης και αποχέ-τευσης, ενώ κάποιες ιδιοκτησίες που δια-τηρούνται ακόμα έχουν συνδεθεί μεμονω-μένα στο δίκτυο με εμφανείς σωληνώσεις που διατρέχουν το καλντερίμι.Πριν την έναρξη των κυρίων εργασιών και υπό τον συντονισμό της ΔΕΥΑΘ αποξη-λώθηκαν οι υφιστάμενες εγκαταστάσεις ύδρευσης και πραγματοποιήθηκε:► η υπογειοποίηση του δικτύου ύδρευσης,► η εγκατάσταση δικτύου αποχέτευσης & ► η τοποθέτηση αναμονών για δίκτυο ηλε-κτροδότησης στο τμήμα του μονοπατιού προς αποκατάσταση.Απομακρύνονται επιχώσεις, φερτά υλικά και βλάστηση από το κατάστρωμα του μο-νοπατιού και τους παρακείμενους ξερολι-θικούς τοίχους. Κύριες εργασίεςΟι εργασίες στο μονοπάτι εστίασαν στην:i) Καθαίρεση των μεταγενέστερων προ-σθηκών από τσιμέντο και ανακατασκευή αυτών των τμημάτων με βάση την παρα-δοσιακή τεχνική. Οι καθαιρέσεις έγιναν χειρωνακτικά, με εργαλεία χειρός και με μεγάλη προσοχή. ii) Διατήρηση in situ των τμημάτων του ιστορικού μονοπατιού που σώζονται σε καλή κατάσταση (συνολική επιφάνεια 27 τ.μ.) και των μύδρων. iii) Ανακατασκευή των κατεστραμμένων τμημάτων με βάση την παραδοσιακή τεχνι-κή του πλακωτού και τις κατασκευαστικές 18

89Εικ.18| Εργασίες εγκατάστασης κεντρικής υποδομής ύδρευσης και αποχέτευσης στο κεντρικό μονοπάτι. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)βελτιώσεις που επιλέχθηκαν (συνολική επιφάνεια 238 τ.μ.).Για την εφαρμογή της τεχνικής του πλακω-τού ακολουθούνται τα παρακάτω βήματα (Εικ. 25-30):► Διαμόρφωση του εδάφους Το βάθος των λίθων που επιλέγονται στο μονοπάτι της Αγριλιάς είναι κατ΄ ελάχι-στον 15εκ. Συνεπώς, το έδαφος διαμορ-φώνεται 20εκ. χαμηλότερα από την τελική επιφάνεια του λιθόστρωτου. ► Διαμόρφωση των πλευρικών ορίων Πρώτα, τοποθετούνται ή συμπληρώνονται οι πέτρες που ορίζουν τα κατάλληλα ύψη των αναβαθμών ανά τμήμα του λιθόστρω-του, καθώς και τα πλευρικά όρια κάθε βαθ-μίδας με λίθους μεγαλύτερων διαστάσεων.Στο ευρυχώριο (σημείο διαπλάτυνσης του μονοπατιού) τοποθετούνται πέρα από τα πλευρικά όρια, μία καδένα που ορίζει την αξονική ρήση των υδάτων, καθώς και ενδι-άμεσες βοηθητικές. Η διατήρηση της αξο-νικής κλίσης κατά μήκος της κατασκευής, γίνεται με την οριοθέτηση περιοχών με χρήση ράμματος.► Πλήρωση των εσωτερικών επιφανειώνΓίνεται τοποθέτηση και συναρμογή των λίθων του νέου καταστρώματος εν ξηρώ, επί του ισοπεδωμένου εδάφους ακολου-θώντας τη διάταξη των διατηρούμενων τμημάτων του καταστρώματος. Στο τμήμα του ανακατασκευάζεται χρησιμοποιούνται λίθοι μεγαλύτερων διαστάσεων από αυ-τούς που είχαν χρησιμοποιηθεί παλαιότε-ρα. (10-25 εκ. μήκος, 15-25 εκ. βάθος). Η πιο επίπεδη από τις επιφάνειες κάθε λί-θου-το πρόσωπο-τοποθετείται έτσι ώστε να διαμορφώνεται η βατή επιφάνεια του καταστρώματος. Γίνεται σε περιορισμένο βαθμό η χρήση μικρότερου μεγέθους λί-θων, οι λεγόμενες σφήνες, κυρίως για τη σταθεροποίηση των λίθων που παρουσιά-ζουν ελλιπή συναρμογή. ► Αρμολόγηση Οι αρμοί του καλντεριμιού γεμίζονται με κοσκινισμένη άσπα. Η αρμολόγηση γίνεται από τα υψηλότερα σημεία του καλντεριμιού προς τα κάτω για τη βέλτιστη αξιοποίηση του υλικού και εξοικονόμηση ενέργειας στη μεταφορά φορτίου. Το υλικό απλώνε-ται με σκούπες στην επιφάνεια του λιθό-στρωτου ώστε να σφραγιστούν οι αρμοί.

90Εικ. 19| Αρχική κατάσταση του κεντρικού μονοπατιού. (Σχέδιο: Γ. Κουτρόπουλος)Εικ. 20| Διαμόρφωση εδά-φους και πλευρικών ορί-ων με λίθους που ορίζουν τα ύψη των αναβαθμών. (Σχέδιο: Γ. Κουτρόπουλος)1920

91Εικ. 21| Πλήρωση των εσωτε-ρικών επιφανειών του μονοπα-τιού . (Σχέδιο: Γ. Κουτρόπουλος)Εικ. 22| Το αποκατεστημένο μονο-πάτι. (Σχέδιο: Γ. Κουτρόπουλος)2221

9223Εικ. 23| Στιγμιότυπο από την πορεία των εργασιών αποκα-τάστασης, στο τέλος της πρώτης εβδομάδας του έργου. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)

93

94Εικ. 24| Άποψη του μονοπατιού μετά την ολοκλήρωση των εργασιών. (Φωτ: Γ.Κυβερνήτης)24

95Γενικά συμπεράσματα για τα ξερολιθικά μονοπάτια►Για τη διαμόρφωση του εδάφους Το πρώτο βήμα για μια νέα κατασκευή ή την επιδι-όρθωση ενός λιθόστρωτου μονοπατιού, περιλαμ-βάνει την αναγνώριση του είδους του εδάφους, καθώς και την εξυγίανση και προετοιμασία του. Σε πεδινά εδάφη, πρέπει να δίνεται προσοχή σε ση-μειακές καθιζήσεις, στις οποίες πρέπει να γίνεται εξυγίανση του εδάφους με φερτό υλικό διαβαθμι-σμένο και συμπιεστό. Σε εδάφη με έντονες κλίσεις (>10%) είναι σημαντικό να γίνεται μια καλή προε-τοιμασία του εδάφους και να κατασκευάζεται ένα σταθερό πλαίσιο (ενισχυμένες ζώνες) στο μήκος του βήματος (είτε ανθρώπου είτε ζώου) για την συ-γκράτηση των λίθων πλήρωσης εντός του. ► Για την οριοθέτηση της κατασκευής Η τεχνική κατασκευής ξερολιθικών μονοπατιών —ανεξάρτητα του είδους της λιθόστρωσης π.χ.από βότσαλο, κροκάλα, πέτρα, λιθόπλακα ή άλλο— βασίζεται στον εγκιβωτισμό της κατασκευής σε μια σταθερή δομή. Η σταθερή αυτή δομή σε πεδινά λιθόστρωτα ορίζεται από τα πλευρικά του φυσικά (βράχοι, πρανή) ή τεχνητά όρια (κτίρια, τοίχοι, στη-θαία). Στα λιθόστρωτα με κλίση, η σταθερή δομή οριοθετείται κατά μήκος στα πλευρικά φυσικά ή τεχνητά όρια και κατά πλάτος από τους αναβαθ-μούς που κατασκευάζονται από μία σειρά μεγάλων λίθων που πακτώνεται σε μεγάλο βάθος μέσα στο έδαφος.► Για την πλήρωση του εσωτερικούΑρχικά τοποθετούνται σειρές λίθων στα πλευρι-κά όρια και στο εσωτερικό του καταστρώματος οι οποίες λειτουργούν ως οδηγοί για την πλήρωση του ενδιάμεσου χώρου. Οι οδηγοί κατασκευάζονται στο κατάλληλο ύψος για την εξασφάλιση ρύσεων για την απορροή των ομβρίων. Το εσωτερικό του καταστρώματος συμπληρώνεται με τους λίθους πλήρωσης συναρμοσμένους μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν τους ελάχιστους αρμούς και να «κλει-δώνουν» μεταξύ τους.Η επιτυχημένη εφαρμογή βασίζεται στην πάκτωση των λίθων σε μεγάλο βάθος και στην καλή επαφή με τους παρακείμενους. Η συναρμογή γίνεται με τρόπο ώστε να μην εμφανίζονται γραμμικοί (συνε-χόμενοι) αρμοί και το πλάτος των αρμών μεταξύ των λίθων να ελαχιστοποιείται κατά το δυνατόν. Για τον έλεγχο της επιφάνειας χρησιμοποιείται ξύλινος ή μεταλλικός πήχης.

96Εικ. 25| Η βελτίωση της βατότητας του μονοπατιού, βασικός στόχος της αποκατάστασης. (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)Εικ. 26| Έμφαση στο δημόσιο χώρο με τη δημιουργία στάσης-σημείου θέασης. (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)2526

97Πραγματοποιήθηκαν οι παρακάτω κατα-σκευαστικές βελτιώσεις κατά την αποκα-τάσταση του μονοπατιού:► Χρησιμοποιήθηκαν λίθοι μεγαλύτερων διαστάσεων ώστε να βελτιωθεί η βατότη-τα και να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα της κατασκευής στα πλημμυρικά φαινόμενα και τις μετακινήσεις φερτών υλικών. ► Για περαιτέρω βελτίωση της βατότητας, προσαρμόστηκαν οι διαφορετικές κλίσεις του μονοπατιού και το ύψος των βαθμίδων (Εικ. 25). ► Δόθηκε έμφαση στο δημόσιο χώρο, με τη δημιουργία στάσης στη διασταύρωση των δύο αξόνων κίνησης του οικισμού. Η στάση κατασκευάζεται από τέσσερις μεγά-λους λίθους και αποτελεί ιδανικό σημείο θέασης του Ναού των Εισοδίων της Θεο-τόκου. Προέκταση του δημόσιου αυτού χώ-ρου αποτελεί η στέρνα συλλογής ομβρίων υδάτων (Εικ. 26).Στο Θηραϊκό σύμπλεγμα, οι πέτρες είναι ακανόνι-στου σχήματος και τοποθετούνται με τη λογική του ψηφιδωτού.► Για την αρμολόγηση Η πλήρωση των αρμών στις ξερολιθικές λιθοστρώ-σεις πραγματοποιείται γενικά με χρήση άμμου και χώματος. Στη Σαντορίνη και τη Θηρασιά χρησιμο-ποιείται συχνά και η άσπα, η οποία πρέπει να είναι απαλλαγμένη από φερτά υλικά και οργανική ουσία και να έχει στεγνώσει καλά πριν την εφαρμογή. –Σε σημεία πού παρατηρούνται έντονα πλημμυ-ρικά φαινόμενα και υπάρχει ανάγκη για βέλτιστη απορροή των ομβρίων υδάτων, προτείνεται η αρ-μολόγηση με μείγμα άσπας και άμμου. –Σύμφωνα με μαρτυρίες παλαιών μαστόρων, σε μονοπάτια που παρουσιάζουν απότομες υψομε-τρικές διαφορές και αποτελούν πέρασμα ζώων, εφαρμοζόταν λεπτόρευστο κονιάμα «αριάνι» από ασβέστη, σε συνέχεια του αρμολογήματος με άσπα.

98Αποκατάσταση στερνώνΠροκαταρκτικές εργασίεςΟι προκαταρκτικές εργασίες (Εικ.27-28) που πραγματοποιήθηκαν στις δύο στέρνες περι-έλαβαν:► την άντληση των περιεχόμενων υδάτων από το εσωτερικό των κατασκευών, καθώς και την απομάκρυνση των φερτων υλικών, των ριζικών συστημάτων, του χώματος κλπ. ► τον καθαρισμό των εσωτερικών επιφα-νειών από ρίζες, βλάστηση και διάφορες μορφές βιοδιάβρωσης με χρήση υδαρούς αιωρήματος ασβέστη (ασβεστόνερου) και με μηχανικά μέσα.► την απομάκρυνση όλων των σαθρών και ετοιμόρροπων τμημάτων κονιάματος.Σημαντικό τμήμα του αυθεντικού επιχρίσμα-τος βρισκόταν σε καλή κατάσταση διατήρη-σης, όπως αποδεικνύεται και από την ικανό-τητα της στέρνας να αποθηκεύει νερό, παρά την πλημμελή συντήρησής της επί δεκαετίες.Εικ. 27| Η στέρνα Α πριν την έναρξη των εργασιών. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)Εικ. 28| Η στέρνα Α μετά τις προκαταρκτικές εργασίες. (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)27 28

99Διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου και σχέσης με μονοπάτιΚατά τη διάρκεια του έργου πραγματοποι-ήθηκαν εργασίες διαμόρφωσης του περι-βάλλοντος χώρου και του εσωτερικού των στερνών, με στόχο την αποκατάσταση της λειτουργίας τους και τη βελτίωση της σχέ-σης τους με το μονοπάτι για τη διαχείριση των υδάτων (Εικ. 29). Οι επεμβάσεις περι-έλαβαν:► Προσαρμογή της κλίσης του μονοπατιού ανάντη των δύο στέρνων, με στόχο την ανακατεύθυνση και διοχέτευση των υδά-των προς αυτές. ► Διαμόρφωση λίθινων διαμορφώσεων για τη δημιουργία διόδου των ομβρίων προς τους υπέργειους χώρους συλλογής και φιλτραρίσματος του νερού.► Κατασκευή και τοποθέτηση ξύλινων κουφωμάτων στα ανοίγματα των στομίων των δύο στερνών. Εικ. 29| Άποψη της στέρνας Α σε σχέση με το κεντρικό μονοπάτι μετά τις εργασίες αποκατάστασης. (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)29

100Εικ. 30| Η στέρνα Α και η διαμόρφωση της εξωτερικής επιφάνειας συλλογής του νερού, μετά την αποκατάσταση. (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)Εικ. 31| Λεπτομέρεια από τη διαμόρφωση της διόδου διοχέτευσης του νερού στην υπέργεια επιφάνεια συλλογής της στέρνας Β. (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)3031

101Παρακάτω περιγράφονται κάποιες κατασκευαστικές λεπτομέρειες που εντοπίστηκαν, διατηρήθηκαν ή/και ενι-σχύθηκαν μέσα από τις εργασίες απο-κατάστασης. Στέρνα ΑΗ στέρνα Α οριοθετείται από χαμηλούς ξερολιθικούς τοίχους, κατασκευασμέ-νους από μεγάλους λίθους διαστάσε-ων 50-100εκ. Οι λίθοι αυτοί θέτουν τα όρια ιδιοκτησίας της στέρνας, ενώ πα-ράλληλα λειτουργούν και ως κάθισμα αποτελώντας προέκταση του χώρου του μονοπατιού. Επιπρόσθετα, κάποιοι εξ΄αυτών, είναι τοποθετημένοι κάθετα στη ροή του χειμάρρου, με τρόπο τέ-τοιο, ώστε μέρος των βρόχινων νερών να ανακατευθύνεται μέσω διόδου στον υπέργειο χώρο συλλογής και στην συ-νέχεια μέσω των κουντούτων, στον υπόγειο χώρο αποθήκευσης (Εικ. 30).Στέρνα ΒΣτην περιοχή της στέρνας Β (Εικ. 31), υπάρχει αυλάκι που οδηγεί το νερό που μεταφέρεται από το κεντρικό μο-νοπάτι. Το νερό που εισέρχεται στο αυλάκι, διαπερνά χαμηλό ξερολιθικό τοίχο μέσα από ειδικά διαμορφωμένη δίοδο και διοχετεύεται στην υπέργεια επιφάνεια συλλογής, όπου μέσα από τα κουντούτα του στομίου, καταλήγει στον υπόγειο χώρο αποθήκευσης. Η περίσσεια ομβρίων υδάτων ανακατευ-θύνεται από τον χαμηλό τοίχο και συ-νεχίζει την πορεία στο κεντρικό μονο-πάτι. Η ειδικά διαμορφωμένη δίοδος εμποδίζει φερτές ύλες να εισέλθουν στην επιφάνεια συλλογής υδάτων και ρυθμίζει τη ροή των υδάτων.Λειτουργία φιλτραρίσματος του νερού Το νερό που οδηγούνταν στις στέρνες κατά μή-κος του μονοπατιού χρησιμοποιούνταν για οικι-ακές χρήσεις, για το πότισμα των ζώων και την άρδευση των χωραφιών. Μια σειρά από κατα-σκευαστικά και άλλα στοιχεία συμβάλλουν στο φιλτράρισμά του πριν την είσοδο στη στέρνα:–Η ίδια η κατασκευή του λιθόστρωτου εμποδίζει τη δημιουργία λάσπης στους χειμάρρους.–Οι δίοδοι εμποδίζουν την είσοδο ογκωδών υλι-κών. –Υπάρχει χαμηλό ξερολιθικό τοιχίο που εμπο-δίζει φερτές ύλες να εισέλθουν στην επιφάνεια συλλογής και ρυθμίζει τη ροή των υδάτων.–Ο υπέργειος χώρος συλλογής των υδάτων λει-τουργεί ως λεκάνη καθίζησης της λάσπης,–Τοποθετούνται φρύγανα (ο τοπικός απίριλας) ή κλήματα στα κουντούτα και στις διόδους που εμποδίζουν φερτές ύλες και ζωικούς οργανι-σμούς να εισέλθουν στη στέρνα–Μια πέτρα άνυδρου ασβέστη βυθίζεται στο νερό ώστε να το απολυμάνει. –Ένας λίθος που σφραγίζει τις εισόδους των κουντούτων και τις ειδικά διαμορφωμένες διό-δους εμπόδιζε τα πρώτα νερά της βροχής να ει-σέλθουν στις στέρνες.Με αντίστοιχους τρόπους συνήθιζαν να φιλτρά-ρουν και το νερό που συλλεγόταν στις στέρνες στις ταράτσες και τις αυλές των κατοικιών, το οποίο χρησιμοποιούσαν και ως πόσιμο.

102Εφαρμογή πατητών κονιαμάτωνΗ επίχριση των εσωτερικών επιφανειών έγινε με τη χρήση κονιαμάτων ασβέστη και θηραϊκής γης. Για την παρασκευή των κο-νιαμάτων αποκατάστασης χρησιμοποιήθη-καν θηραϊκή γη, η οποία κοσκινήστηκε σε κατάλληλη κοκκομετρία <3 mm και παλαι-ωμένος πολτός υδρασβέστου κατάλληλης ποιότητας. Οι αναλογίες των παραπάνω υλικών και του νερού που χρησιμοποιήθη-κε καθορίστηκαν μετά από εργαστηριακές και επιτόπιες δοκιμές σε 1:3, πολτός ασβέ-στη και άσπα αντίστοιχα, ενώ εξασφαλί-στηκε στο πεδίο η επαρκής ανάμειξη των συστατικών με μηχανικά μέσα και χειροκί-νητα (αναλυτική περιγραφή της εργαστηρι-ακής έρευνας στην §2.3).Ακολουθήθηκε στο εργοτάξιο η καθημε-ρινή ανάμειξη του τελικού στρώματος άσπας-θηραικής γης, του αλείμματος επί 7 ημέρες, με προσθήκη ασβεστόνερου όταν κρινόταν αναγκαίο για λόγους εργασιμότη-τας. Η ανάμιξη γινόταν εντός της στέρνας όπου η σχετική υγρασία είναι πάντοτε υψη-λή (Εικ. 32-33). Η επίχριση έγινε και στα εξωτερικά τμήμα-τα του στομίου της δεξαμενής, ενώ έγινε και ανακατασκευή της λιθοδομής του στο-μίου της στέρνας Α με αντίστοιχο κονίαμα λόγω της αποδιοργάνωσής της από τα ρι-ζικά συστήματα της υπερκείμενης συκιάς. Κρίσιμος παράγοντας κατά την εκτέλεση των παραπάνω βημάτων ήταν η παρακο-λούθηση της εξέλιξης εφαρμογής των επι-μέρους στρωμάτων και η εξασφάλιση κα-τάλληλων συνθηκών υψηλής υγρασίας για την απόκτηση μέγιστων αντοχών. Εικ. 32| Στιγμιότυπο κατά τη διάρκεια της καθημερινής (και επί 7 ημέρες) ανάμιξης του κονιάματος της τελικής στρώσης, του αλείμματος. (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)32

103Αναλυτικά, τα βήματα της παραδοσιακής διαδικασίας επίχρισης περιλαμβάνουν:► Καλή διαβροχή όλων των επιφανειών για την απομάκρυνση της σκόνης προς εξα-σφάλιση μέγιστης πρόσφυσης,► σταθεροποίηση των περιοχών του φυ-σικού βράχου θηραϊκής γης με χρήση γαλα-κτώματος ασβέστη, το λεγόμενο γαλάκτι-σμα (Εικ. 34),► εφαρμογή του πρώτου στρώματος, του πεταχτού (Εικ. 35),►εφαρμογή του δεύτερου στρώματος κο-νιάματος θηραϊκής γης και ασβέστη, του λασπώματος. Στο λάσπωμα τοποθετείται κονίαμα ίδιας σύστασης με το πεταχτό, αλλά με μικρότερο ποσοστό νερού. Αποτε-λεί την υπόβαση για την τελική στρώση,► εφαρμογή του τελικού στρώματος κο-νιάματος θηραϊκής γης και ασβέστη, του αλλείματος (Εικ. 36, 37). Η τοποθέτηση των διαφορετικών στρώσε-ων έγινε με μυστρί, ενώ αφηνόταν κατάλ-ληλος χρόνος στεγνώματος μεταξύ τους. Για το άλειμμα χρησιμοποιήθηκαν και οι ειδικές πέτρες (χοχλίδια) προκειμένου να γίνει η επεξεργασία της τελικής επιφάνει-ας, για να κλείσουν οι πόροι της και να απο-κτήσει λεία υφή και υδατοστεγάνωση.Εικ. 33| Η ανάμειξη και συντήρηση του αλείμματος γίνεται εντός της στέρνας, σε συνθήκες υψηλής υγρασίας. (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)33

104Εικ. 34| Ο Γιώργος Αναστασιάδης κατά την εφαρμογή του γαλακτίσματος στην εσωτερική επιφάνεια της στέρνας (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)Εικ. 35| Το πεταχτό εφαρμόζεται με δύναμη από τον Θηρασιώτη μάστορα Γιώργο Κρεβατά (Φωτ: Γιώργος Κυβερνήτης) 3534

105Εικ. 36| Πρώτη εφαρμογή του αλείμματος με μυστρί.(Φωτ: Γιώργος Κυβερνήτης)Εικ. 37| Επεξεργασία της τελικής στρώσης με το χοχλίδι, από τον Θηρασιώτη μάστορα Χαράλαμπο Συρίγο. (Φωτ: Γιώργος Κυβερνήτης)3637

106Εικ. 38, 39| Απόψεις από το εσωτερικό της αποκατεστημένης υπόσκαφης στέρνας Β στην Αγριλιά. (Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)38

10739

108Εφαρμογή κισσηροδέματοςΗ εξωτερική επιφάνεια συλλογής και διο-χέτευσης των υδάτων και των δύο στερ-νών ανακατασκευάστηκε με την εφαρ-μογή του κισσηροδέματος, ενός τοπικού παραδοσιακού σκυροδέματος με ασβέστη, θηραϊκή γη και αδρανή κίσσηρη(Εικ. 40). Η αναλογία ανάμιξης κατ’ όγκο ήταν 1 μέ-ρος ασβέστη (πολτός)| 1 μέρος άσπας (0-3 mm)| 3 μέρη μεγαλύτερων αδρανών άσπας (3-15 mm), κυρίως κίσσηρης (Εικ. 41).Μετά τον προσεκτικό καθαρισμό της επι-φάνειας και τη διαβροχή της, το υλικό αυτό εφαρμόστηκε χυτό σε πάχος 7-15 εκατο-στών, απλώθηκε με εφαρμογή πίεσης για την καλύτερη συμπύκνωση του και συντη-ρήθηκε σε συνθήκες υγρασίας για αρκετές ημέρες (Εικ. 42). Παράλληλα, στη στέρνα Α διαμορφώθηκε τμήμα της επιφάνειας με λίθους ώστε να δημιουργήσει δίοδο εώς το στόμιο της στέρνας.Εικ. 41| Ανάμειξη των πρώτων υλών για την προετοιμασία του κισσηροδέ-ματος. (Φωτ: Γ. Κουτρόπουλος)4041Εικ. 40| Άποψη της τελικής διαμόρ-φωσης της εξωτερικής επιφάνειας της στέρνας Α .(Φωτ: Γ. Κυβερνήτης)Εικ. 42| Τοποθέτηση του κισσηρο-δέματος στην εξωτερική επιφάνεια συλλογής και διοχέτευσης υδάτων της στέρνας Β .(Φωτ:Ι. Ντούτση)

10942

110Φωτ: Μ. Χασιώτη

111

112Αντί επιλόγουΜετά από την αναλυτική περιγραφή της έρευνας και του έργου που υλοποιήθηκε γύρω από τις παραδοσιακές θηραικες τεχνικές δόμησης, παραθέτουμε μια σειρά από ζητήματα σχετικά με την αξία διατήρησης και συνέχισης τέτοιων ιστορικών πρακτικών σήμερα και τα συγκριτικά πλεονεκτήματα αυτών έναντι σύγχρονων υλικών και τρόπων δόμησης που συναντάμε τόσο στα δύο νησιά αλλά και ευρύτερα στον ελλαδικό χώρο.Ι. Η (επανα)χρήση τοπικών πόρωνΗ χρήση των τοπικών υλικών (όπως των ηφαιστειακών λίθων και της θηραϊκής γης στη γεωγραφική περίπτωση μελέτης του εγχειριδίου) μπορεί σε μεγάλο βαθμό να συνδυαστεί με την ανακύκλωση και επα-νάχρηση πρώτων υλών που απορρίπτονται στο πλαίσιο άλλων δραστηριοτήτων: εκ-χέρσωση αγροτικών εκτάσεων, διάνοιξη δρόμων ή δημιουργία άλλων έργων υποδο-μής, προεργασίες στο πλαίσιο μιας αποκα-τάστασης, ανακαίνισης ή νέας κατασκευής (π.χ. εκσκαφές για τη δημιουργία θεμελί-ων ή τη διάνοιξη υπόσκαφων, κατεδαφί-σεις κλπ.).Η υιοθέτηση τέτοιων πρακτικών από τον κατασκευαστικό κλάδο μπορεί να να μειώσει το συνολικό κόστος και το περι-βαλλοντικό αποτύπωμα ενός έργου απο-κατάστασης ή νέας κατασκευής (μείωση απαιτούμενης ποσότητας εισαγόμενων πρώτων υλών, κόστους μεταφοράς, τελι-κών οικοδομικών αποβλήτων κ.α.).Στην παραπάνω προσέγγιση είναι απαραί-τητη η ανάπτυξη ενός κατάλληλου πλαισί-ου που θα προβλέπει:►τον ποιοτικό έλεγχο των πρώτων υλών, της επεξεργασίας και τελικής αξιοποίησής τους στην κατασκευή.►την ορθή εφαρμογή όλων των σταδίων των διεργασιών ανακύκλωσης και επανά-χρησης.►την εκπαίδευση όλων των εμπλεκόμε-νων μερών του κατασκευαστικού κλάδου και της αποκατάστασης μνημείων: από αρ-χιτέκτονες και εργολάβους εώς συνεργεία και αρχαιολογικές υπηρεσίες.►τη σύνδεση τών διεργασιών αυτών με τις υπάρχουσες οικονομικές δραστηριότη-τες ενός τόπου στον κλάδο της προμήθει-ας και επεξεργασίας οικοδομικών πρώτων υλών.Στην παραπάνω κατεύθυνση, το κόστος ενός οικοδομικού έργου μετατοπίζεται σε τοπικά υλικά και κυρίως στην τεχνική ερ-γασία για τη σωστή εφαρμογή, ενισχύοντας το ανθρώπινο δυναμικό μιας περιοχής και επακόλουθα την τοπική οικονομία.

113ΙΙ. Κατασκευαστικά και περιβαλλοντικα πλεονεκτήματαΞερολιθική δόμησηLow Tech| Αυτή η ήπια παραδοσιακή τεχνι-κή δόμησης αποτελεί διαχρονική πρακτική που εφαρμόζεται χωρίς να προϋποθέτει σύνθετη οικοδομική γνώση ή χρήση περί-πλοκων εργαλείων, ενώ απαιτεί απλές ερ-γασίες συντήρησης.Low impact| Οι κατασκευές τέτοιου τύπου, ακόμα και μετά την κατάρρευσή τους δεν επιβαρύνουν το περιβάλλον με επικίνδυνα ή δύσκολα διαχειρίσιμα οικοδομικά από-βλητα.Εύκολη επιδιόρθωση| Βασικό πλεονέκτημα της τεχνικής είναι η δυνατότητα να γίνουν τοπικές επεμβάσεις, διορθώσεις ή συμπλη-ρώσεις, χωρίς να είναι ιδιαίτερα διακριτές και χωρίς να αλλοιώνεται το αισθητικό αποτέλεσμα της συνολικής κατασκευής. Αυτό είναι σημαντικό πλεονέκτημα έναντι κατασκευών με χρήση τσιμέντου, ειδικά σε έργα οδοποιίας, όπου γίνονται συχνά επεμ-βάσεις για τις υπόγειες υποδομές.Ανθεκτικότητα| Η μακροβιότητα των ξε-ρολιθικών κατασκευών στο Αιγαίο, ευρύ-τερα στον ελλαδικό χώρο και παγκοσμίως αποδεικνύει την ανθεκτικότητά τους. Οι κατασκευές αυτές διακρίνονται για μεγα-λύτερη ελαστικότητα και δυνατότητα μι-κρομετακινήσεων, χωρίς να προκαλούνται ρηγματώσεις, ιδιότητες που δε χαρακτηρί-ζουν σύγχρονα δομικά συστήματα.Εμπλουτισμός υδροφόρου και προστασία από πλημμυρικά φαινόμενα| Η λειτουργία των ξερολιθικών δομών σε σχέση με τη διαχείριση του νερού είναι πολυδιάστατη: το νερό συγκρατείται στους λίθινους ανα-βαθμούς, ενώ αποστραγγίζεται επαρκώς προς αποφυγή άσκησης πιέσεων και πλημ-μυρικών φαινομένων, τόσο στην περίπτω-ση των ξερολιθικών τοίχων όσο και των λιθόστρωτων μονοπατιών. Παράλληλα εμπλουτίζεται ο υδροφόρος ορίζοντας, ενώ οι ξερολιθικές υποδομές λειτουργούν συνδυαστικά με άλλες κατασκευές για τη συλλογή και διαχείριση του νερού, όπως στέρνες, δημόσιες ή ιδιωτικές, στην περί-πτωση της Σαντορίνης και της Θηρασιάς, ή υδραύλακες στην περίπτωση των καλντε-ριμιών της Ηπείρου.Υπό το πρίσμα εντεινόμενων περιβαλλο-ντικών ζητημάτων, όπως οι σπάνιες μεν, αλλά έντονες βροχοπτώσεις που οδηγούν σε πλημμυρικά φαινόμενα (flash floods), αλλά και η λειψυδρία, οι παραδοσιακές λύ-σεις και υποδομές θα πρέπει να επαναχρη-σιμοποιηθούν.Οικοσύστημα| Οι ξερολιθικοί τοίχοι αποτε-λούν ιδανικό περιβάλλον και προσφέρουν τις απαραίτητες συνθήκες διαβίωσης για πολλά είδη φυτικών και ζωικών οργανισμών. Συμβάλλουν, έτσι, καθοριστικά στη διατήρηση της βιοποικιλότητας μιας περιοχής.

114Στον τομέα της αποκατάστασης των ιστο-ρικών κατασκευών, είναι τεκμηριωμένη η μη συμβατότητα χρήσης δομικών υλικών με βάση το τσιμέντο, για μια σειρά αιτιών όπως η διαφορετική μικροδομή και συμπε-ριφορά στην κυκλοφορία και εκτόνωση της υγρασίας, η διαφορετική απόκριση σε θερμοκρασιακές μεταβολές και κύκλους συστολών-διαστολών της κατασκευής κ.α. Η εφαρμογή τσιμεντιτικών κονιαμάτων και επιχρισμάτων συχνά οδηγεί σε φθορές στα αυθεντικά δομικά υλικά μιας ιστορι-κής κατασκευής, όπως εξανθήσεις, απο-φλοιώσεις κλπ.Η χρήση δομικών υλικών με βάση την υδραυλική άσβεστο αποτελεί πρακτική που εφαρμόζεται εκτεταμμένα σε απο-καταστάσεις, τις τελευταίες δεκαετίες, γεννώντας ζητήματα τόσο ιστορικής συμ-βατότητας αφού δεν χρησιμοποιούνταν αντίστοιχα υλικά στον ελλαδικό χώρο, όσο και ζητήματα φυσικομηχανικής και χημι-κής συμβατότητας με τα ιστορικά υλικά. Στον ελλαδικό χώρο, ο πολτός αερικού ασβέστη αποτελεί τη διαχρονική συνδετι-κή κονία που εφαρμόζεται σε σκυροδέμα-τα, κονιάματα δόμησης και επιχρίσματα, με αποδεδειγμένη φυσικοχημική και φυσικο-μηχανική συμβατότητα με άλλα ιστορικά υλικά δόμησης (λίθους, πλίνθους κλπ.).Το μειωμένο περιβαλλοντικό αποτύπωμα (κυρίως άνθρακα, αλλά και συνολικά) του αερικού ασβέστη έναντι του τσιμέντου και του υδραυλικού ασβέστη, από την παρα-σκευή του μέχρι την εφαρμογή του στην κατασκευή το καθιστά πλέον μια σύγχρονη λύση για την αρχιτεκτονική, τη διακόσμηση εσωτερικών χώρων και την εισαγωγή περι-βαλλοντικά πιο ήπιων υλικών και τεχνικών.Η σταδιακή υποβάθμιση του ρόλου της ασβέστου ως συνδετικής κονίας επέφερε μείωση της ζήτησης του προϊόντος, ενώ συνετέλεσε στη σταδιακή υποχώρηση της παραγωγής. Αντίστοιχα, επέφερε απώλεια των παραδοσιακών δεξιοτήτων και εμπει-ρίας αιώνων για την παραγωγή καλής ποι-ότητας ασβέστου και για τη σωστή χρήση της ως δομικό υλικό στις κατασκευές.Η συνθήκη αυτή αρχίζει να αίρεται, καθώς έχει εκκινηθεί μια επιστημονική συζήτηση γύρω από την υπεροχή του κατάλληλης ποιότητας αερικού ασβέστη, τη συμβα-τότητα (ή μη) των εμπορικών προϊόντων ασβέστη που χρησιμοποιούνται στις απο-καταστάσεις και σε έργα συντήρησης, κα-θώς και μια κοινή αναγνώριση της υπερο-χής του παραδοσιακά παραγόμενου υλικού (ή παραγόμενου με παραδοσιακά εμπνευ-σμένους τρόπους).Η χρήση δομικών υλικών με βάση τον αερικό ασβέστη και τις ποζολάνες

115Παράλληλα, διεξάγεται έρευνα γύρω από πρώτες ύλες όπως οι φυσικές ηφαιστει-ακες ποζολάνες–ειδικότερα εάν τεθεί στη βάση της επανάχρησης των τοπικών πόρων που αναλύεται παραπάνω. Ακόμη, σύγχρονα παραγόμενα προϊόντα που προ-σομοιάζουν την ιστορική λογική και συν-δέονται με την αξιοποίηση παραπροϊόντων βιομηχανικών ή βιοτεχνικών διαδικασιών αποτελούν αντικείμενο έρευνας που πρέ-πει να ενσωματωθεί και στις οικοδομικές πρακτικές του παρόντος.Ακόμη, διεξάγεται έρευνα γύρω από πρώ-τες ύλες όπως οι φυσικές ηφαιστειακες ποζολάνες - με έμφαση στην προσέγγιση της επανάχρησης των τοπικών πόρων που αναλύεται παραπάνω. Επιπλέον, σύγχρονα παραγόμενα προϊόντα που προσομοιάζουν την ιστορική λογική και συνδέονται με την αξιοποίηση παραπροϊόντων βιομηχανικών ή βιοτεχνικών διαδικασιών αποτελούν αντικείμενο έρευνας που πρέπει να ενσω-ματωθεί και στις οικοδομικές πρακτικές του παρόντος. Είναι σημαντικό, λοιπόν, να αναπτυχθεί δι-άλογος γύρω από το πώς οι παραδοσιακές πρακτικές -σε όλο τον κύκλο ζωής των πρώτων υλών- μπορούν να είναι χρήσιμες σήμερα είτε μέσω της αναβίωσης τους είτε μέσω των διδαχών που μπορούν να μας μεταφέρουν.ΙΙΙ. Πολιτισμικές και κοινωνικές διαστάσειςΗ μελέτη και διαφύλαξη παραδοσιακών σωμάτων γνώσης γύρω από την αρχιτεκτο-νική και τη διαχείριση των πρώτων υλών, όπως οι ιδιαίτερες πρακτικές του Σαντο-ρινιού αρχιπελάγους εγγράφεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο προστασίας στοιχείων άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και αξιο-ποίησης και (επανά)χρησης της ιστορικής γνώσης σε ένα σύγχρονο πλαίσιο.Για την υιοθέτηση πρακτικών περισσότερο συνεπών με το πολιτιστικό απόθεμα κάθε τόπου.Για την αλλαγή στη συνολική κουλτούρα αντιμετώπισης του δομημένου περιβάλλο-ντος, ιστορικού και σύγχρονου.Για μια βιώσιμη με όρους κοινωνικούς, οι-κονομικούς και περιβαλλοντικούς ανάπτυ-ξη των τόπων. Για μια πιο συμπεριληπτική και πολύπλευρη ερμηνεία της πολιτισμικής κληρονομιάς.

116

117Για τους τόπους και τους ανθρώπους.Φωτ: Γ. Κυβερνήτης

118ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΓΙΑ ΤΙΣ ΘΗΡΑΪΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΟΜΗΣΗΣΜαθήματα από το έργο “Κάτω από το Τοπίο” στον υπόσκαφο οικισμό της Αγριλιάς στη Θηρασιά